سندروم دم اسبی یک وضعیت نادر اما خیلی مهم در ستون فقرات است که نیاز به تشخیص و درمان فوری دارد. این عارضه زمانی اتفاق میافتد که فشار شدیدی بر روی انتهای نخاع و ریشههای عصبی اطراف آن، که به نام دم اسبی شناخته میشوند، وارد شود. علائمی مانند بیحسی در اندامها، ضعف عضلانی، و مشکلات جدی در کنترل ادرار یا مدفوع از جمله نشانههای هشداردهنده این بیماری هستند. آگاهی از این علائم و اقدام به موقع میتواند در پیشگیری از آسیبهای جبران ناپذیر و حفظ سلامت فردتاثیر زیادی داشته باشد. بریا آشنایی بیشتر با علائم و درمان این بیماری تا پایان مقاله با ما همراه باشید.
سندروم دم اسبی چیست؟
در ناحیه پایینی نخاع، ریشههای عصبی وجود دارند که به آنها سندروم سودا ایکواینا یا به عبارتی ساده سندروم دم اسبی گفته میشود. این ریشههای عصبی ارتباطی با مغز دارند و سیگنالهای عصبی مربوط به حس و حرکت اندامهای پایین بدن و قسمت لگن را جابجا میکنند. در صورت فشرده شدن این ریشههای عصبی، فرد ممکن است با سندرم دم اسبی (CES) مواجه شود. سندرم دم اسبی به طور کلی تاثیری بر کنترل فرد بر روی مثانه، پاها و سایر قسمتهای بدن او دارد. اگر سندرم دم اسبی به درستی درمان نشود، ممکن است عوارض بلند مدتی برای فرد به همراه داشته باشد. جراحی به موقع میتواند فشار روی این ریشههای عصبی را کاهش داده و از آسیب دائمی آنها جلوگیری کند. همچنین میتواند فرد را قادر به انجام عملکرد طبیعی مثانه و روده خود کند.
علت بیماری سندروم دم اسبی چیست؟
سندروم دم اسبی بیماری خطرناک و نادری است که به دلیل مشکلاتی مانند عفونت استخوان یا بیماریهای دیسک کمر رخ میدهد. این شرایط با ایجاد فشار بر عصبهای نخاعی، خطر ابتلا به این سندروم را افزایش میدهند. سندرم دم اسبی بیشتر در بین بزرگسالان شیوع دارد اما ممکن است کودکانی که بطور مادرزادی نقصهایی در ناحیه نخاع دارند و یا نخاع آنها آسیب دیده است نیز رخ دهد. اگر به هر یک از این مشکلاتی که در ادامه به آن اشاره میکنیم مبتلا هستید، بررسی و انجام آزمایشهای لازم بسیار ضروری است؛ زیرا این بیماری میتواند عوارض جدی و شدیدی به همراه داشته باشد.
- آسیبدیدگی شدید در ناحیه کمر
- تنگی نخاع
- ضایعهی نخاعی و یا تومور بدخیم
- عفونت، التهاب، خونریزی و یا پارگی نخاعی
- نقص مادرزادی همچون ارتباط غیرطبیعی بین رگهای خونی.
ضربه شدید به کمر
ضربه شدید به کمر اولین عاملی است که سبب ایجاد فشار شدید بر روی عصبهای نخاع در ناحیه دم اسبی میشود. این ضربات در تصادفات یا سقوط از ارتفاع اتفاق میافتد که منجر به آسیب به نخاع دم اسبی میشود و اعضای پایینتر از کمر را فلج میکند. همانطور که پیشتر اشاره کردیم، نخاع دم اسبی اعضای پایین تر از کمر مانند لگن، پا و مثانه را کنترل میکند.
عفونت ستون فقرات
استئومیلیت یا عفونت استخوان، یکی از بیماریهای رایج در بافت استخوانی است که اگر در ستون فقرات بروز کند، ممکن است فشار غیرطبیعی بر کانال نخاعی و ناحیه دم اسبی وارد کند. عفونت در ستون فقرات میتواند از علل اصلی این وضعیت باشد؛ بنابراین اگر سابقه عفونت استخوانی دارید، اطمینان از درمان کامل آن بسیار مهم است تا از بروز مشکلات جدیتری مانند سندروم دم اسبی جلوگیری شود.
افزایش وزن زیاد
افزایش وزن به طور قابل توجهی فشار زیادی را بر استخوانها و مفاصل بدن وارد میکند. علاوه بر زانوها که وظیفه تحمل وزن بدن را دارند، ستون فقرات نیز نقش اساسی در این زمینه به عهده دارند. اضافه وزن میتواند فشار زیادی به ستون فقرات وارد کند که در یک دوره طولانی باعث ایجاد تنگی کانال نخاعی و مشکلاتی در عملکرد نخاع میشود.
تومورهای نخاع
تومورهایی که در کانال نخاعی شکل میگیرند، باعث تغییر در توازن و ساختار استخوانهای اطراف نخاع شده و فشار زیادی به دیسکها و نخاع وارد میکنند. این فشار اضافی منجر به دررفتگی دیسکها یا فشرده شدن ریشههای عصبی نخاع میشود که یکی از عوامل اصلی ابتلا به مشکلات نخاعی محسوب میشود.
تنگی کانال نخاعی
تنگی کانال نخاع میتواند به دلایل مختلفی نظیر وجود تومور، افزایش وزن یا حتی دلایل مادرزادی ایجاد شود. در برخی موارد، این تنگی تا زمانی که علائم جدیتری بروز نکند، شناسایی نمیشود. بنابراین لازم است که به طور منظم وضعیت نخاع و مجرای نخاع بررسی شود تا از هرگونه مشکل احتمالی پیشگیری شود.
چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به سندروم دم اسبی(CES) قرار دارند؟
احتمال ایجاد CES در سالمندان و یا ورزشکاران ورزشهای سخت که از فتق دیسک رنج میبرند به مراتب بیشتر از سایر افراد است. سایر عواملی که میتواند منجر به فتق دیسک کمر شوند عبارتند از:
- اضافه وزن یا چاقی
- مشاغلی که با برداشتن، چرخاندن، هلدادن و یا خمشدن به طرفین سروکار دارند.
- احتمال بروز سندروم دم اسبی در افرادی که قبلا بر اثر سانحهی تصادف و یا سقوط از ارتفاع دچار آسیبدیدگی شدید در کمر شدهاند نیز بسیار زیاد است.
سندروم دم اسبی چه علائمی دارد؟
در برخی از مواقع ممکناست که تشخیص سندروم دم اسبی سخت باشد چرا که علائم آن متفاوت و به تدریج نمود پیدامیکند. البته گاهی اوقات علائم این سندروم مشابه علائم سایر بیماریها است. چنانچه که شاهد یکی از علائم زیر شدید بلافاصله به پزشک مراجعهکنید:
- درد شدید در ناحیه کمر
- درد، بیحسی و یا ضعف حرکتی در یکی و یا هر دو پا بطوری که باعث لنگیدن شما شود و یا به هنگام بلندشدن از روی صندلی برای شما مشکلاتی ایجادکند.
- از دست دادن حسو یا تغییر آن در پاها، باسن، قسمت داخلی ران، پشت ساقهای پاها یا کف پا بطوری که شدید است یا روز به روز بدتر و بدتر میشود. ممکناست این حالت، احساس ناخوشایندی را برای شما در قسمت نشیمنگاه بدن به وجودآورد.
- اختلال در عملکرد مثانه که اخیرا رخ داده باشد (مانند نگهداری یا بیاختیاری ادرار)
- اختلال در عملکرد جنسی که اخیرا رخ داده باشد.
چگونه میتوان سندروم دم اسبی را تشخیصداد؟
با مراجعه به پزشک میتوان سندروم دم اسبی را تشخیصداد. برای تشخیص سندروم CES میتوان از موارد زیر استفادهکرد:
- بررسی سابقهی پزشکی فرد که در آن فرد به سوالاتی مربوط به وضعیت سلامت خود، علائم و نشانهها و فعالیتهایش پاسخمیدهد.
- معاینهی جسمانی فرد برای ارزیابی استقامت، انعطافپذیری، احساسات، پایداری، همترازبودن مهرههای نخاع و حرکات وی. همچنین شاید لازم باشد که از فرد آزمایش خون نیز گرفتهشود.
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی یا همان ام آرآی معاینه تشخیصی است که با استفاده از میدانهای مغناطیسی و تکنولوژی کامپیوتر تصاویر سه بعدی از نخاع ارائه میدهد.
- میلوگرام که در آن به کمک اشعه ایکس از کانال نخاعی پس از تزریق یک مادهی حاجب عکسبرداری میشود – که میتواند فشار را بر روی نخاع یا اعصاب را مشخصکند.
- سیتیاسکن (CT scan)
سندروم دم اسبی چگونه درمانمیشود؟
در مواردی که سندروم دم اسبی در وضعیت حادی باشد نیاز به جراحی فوری است. هدف از عمل جراحی، برداشتن فشار از روی عصبهای نخاعی جهت بازگشت احساس و عملکرد عضلات مثانه، روده و پاها است.
چه زمانی جراحی برای سندروم دم اسبی انجام میشود؟
به محض شروع یکی از علائم زیر لازم است که فرد ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت تحت عمل جراحی قراربگیرد:
- درد شدید در کمر
- از دست دادن حس، ضعف حرکتی و بروز درد در یکی و یا هر دو پا بصورت ناگهانی
- اخیرا بیاختیاری ادرار
- از دست دادن رفلکس در اندامها
به کمک عمل جراحی میتوان از بروز آسیبهای جبران ناپذیر به عصب و معلولیت پیشگیری کرد. اگر سندروم دم اسبی درمان نشود ممکن است باعث فلج شدن فرد و بروز بیاختیاری ادار بصورت دائمی در وی شود.
انواع روشهای جراحی سندروم دم اسبی
سندروم دم اسبی بسته به علت بروز آن به یکی از روشهای زیر جراحی میشود:
دیسککتومی
این عملجراحی شامل پنج مرحله است و ۱ تا ۲ ساعت به طول میانجامد. این مراحل عبارتند از:
آماده سازی بیمار
در این مرحله بیمار بر روی تخت عمل جراحی دراز کشیده و بیهوشمیشود. پس از بیهوشی، بیمار بر روی شکم خوابانیده شده و در زیر قفسهی سینهی او بالشهایی گذاشته میشود. سپس، قسمتی که قرار است تحت عمل جراحی قرار بگیرد تمیز شده و آمادهی جراحی میشود.
ایجاد برش
جراح با استفاده از یک فلورسکوپ (نوعی اشعه ایکس خاص) یک سوزن نازک را از طریق پوست به استخوان منتقل میکند تا مهره و دیسک آسیب دیده را پیدا کند. در عمل جراحی دیسککتومی باز، شکافی در وسط کمر بیمار و بر روی مهرههای آسیب دیده ایجاد میشود. طول برش بستگی به تعداد دیسککتومی مورد نیاز بستگی دارد. اندازهی یک برش در یک مرحله حدود ۲ تا ۵ سانتی متر طول دارد. عضلات کمر بیمار به یک طرف به عقب کشیده میشوند تا مهره استخوانی نمایان شود. به کمک اشعه ایکس مهرههای صحیح مورد بررسی قرارمیگیرند. در یک عمل جراحی دیسککتومی با حداقل تهاجمی، برشی کوچک (کمتر از ۳ سانتیمتر) در یک طرف کمر ایجاد میشود. پس از آن یک سری از دیلاتورها با اندازههای به تدریج بزرگتر یکی در اطراف دیگر عبور میکند تا به تدریج عضلات را از هم جدا کرده و تونلی به مهرهی استخوانی ایجاد کند.
ایجاد لامینوتومی
در این مرحله به کمک مته و یا ابزارهای سوراخ کردن استخوان در قسمت بالا و پایین عصب روزنهی کوچکی در استخوانی به نام لامینا ایجاد میشود. میتوان لامینوتومی را در یک طرف ( لامینوتومی یک طرفه) یا در هر دو طرف (لامینوتومی دو طرفه) و یا در سطوح مختلف مهرهها انجام داد.
برداشتن تکههای دیسک
با حذف لامینا، جراح به آرامی کیسهی محافظ ریشه عصب را منقبض میکند. برای این کار پزشک جراح از طریق یک میکروسکوپ جراحی برای پیدا کردن فتق دیسک استفاده میکند. سپس تنها بخشی از دیسک را که پاره شده است را برمیدارد تا از این طریق فشار را از روی ریشه عصب نخاعی بردارد. بنابراین نیازی به برداشتن کل دیسک نیست. در این جراحی اسپورهای استخوانی یا کیست سینوویال که ممکن است بر روی ریشه عصب فشار واردکنند نیز حذفمیشوند.
بخیه زدن برش ایجاد شده
راکتور نگهدارندهی عضلات حذف شده و شکاف عضله و پوست به کمک بخیه و قلاب بسته میشود. سپس از چسبهای بخیه بر روی محل شکافها استفادهمیشود.
برداشتن فشار از روی نخاع
برای برداشتن فشار از روی نخاع بایستی ۶ مرحله زیر را انجام داد. این عمل جراحی حدودا ۱ تا ۳ ساعت طول میکشد.
آماده سازی بیمار
در این مرحله بیمار بر روی تخت عمل جراحی دراز کشیده و بیهوش میشود. پس از بیهوشی، بیمار بر روی شکم خوابانیده شده و بر در زیر قفسهی سینهی او بالشهایی گذاشته میشود. سپس، قسمتی که قرار است تحت عمل جراحی قرار بگیرد تمیز شده و آمادهی جراحی میشود.
ایجاد برش
در قسمت انتهای کمر و بر روی مهرهی مناسب شکافی ایجاد میشود. طول این شکاف به تعداد لامینوکتومیهای لازمه بستگی دارد. عضلات قوی کمر از هم جداشده و به طرفین بردهمیشوند تا لامینای هر مهره دیدهشود.
لامینوکتومی یا لامینوتومی
پس از آن که استخوان در معرض دید قرارگرفت به کمک اشعهی ایکس مهرهی صحیح شناساییمیشود.
لامینوکتوم
در این جراحی، پزشک فرآیند عصبی استخوان را حذف کرده و سپس لامینای استخوانی را با مته یا ابزار دیگری برمیدارد. لیگامانتوم فلاووم ضخیم یا همان رباط زردی که لامینهای مهرههای زیرین را به مهرههای بالایی متصل میکند، حذف میشود. برای حذف هر مهرهی آسیب دیده بایستی مراحل فوق را مجددا تکرار کرد.
لامینوتومی
در برخی از موارد لازم نیست که پزشک جراح تمامی لامینای استخوانی محافظ را حذفکند لذا ایجاد سوراخ کوچک برای کاهش فشار بر روی نخاع میتوان در قسمت بالا و پایین عصب نخاعی کافی است. میتوان لامینوتومی را در یکی از طرفین (لامینوتومی یکطرفه)، در هر دو طرف (لامینوتومی دو طرفه) و یا حتی در چند سطح از مهرهها انجامداد.
برداشتن فشار از روی عصب نخاع
شاید لازم باشد که مفاصل فاست که مستقیما روی ریشههای عصبی قرار دارند، برش داده شوند (مرتب سازی) تا از این طریق فضای بیشتری برای ریشههای عصبی بازشود. به این کار که باعث بزرگ شدن مجرای عصبی (جایی که اعصاب نخاعی از کانال نخاعی خارج میشوند) میشود اصطلاحا فورامینوتومی گفته میشود. چنانچه که فشار روی نخاع ناشی از فتق دیسک باشد در این صورت جراح به ناچار از عمل جراحی دیسککتومی جهت حذف این فشار استفادهمیکند.
بخیهزدن: عضلات و پوست شکافته شده به کمک بخیه یا چسبهای بخیه به هم متصل میشوند.
گزینههای درمانی میتوان پس از عمل جراحی استفاده کرد؟
پس از عمل جراحی، پزشک به طور منظم بیمار را بررسی کرده و پیشرفت و بهبودی او را ارزیابی میکند. هرچند بعضی افراد حتی پس از جراحی نشانههایی از لنگیدن را تجربه میکنند، اما این نشانگر غیرقابل بهبودی کامل فرد نیست. اگر پس از جراحی همچنان علائم مربوط به سندروم دم اسبی در شما وجود دارد، حتما این موضوع را با پزشک خود مطرح کنید. در صورتی که سندروم CES بر روی توانایی راه رفتن شما تأثیرگذار است، استفاده از فیزیوتراپی ضروری است.
فیزیوتراپیست میتواند به شما کمک کند تا قدرت و انرژی خود را بازیابی کنید و تمریناتی را به شما توصیه کند که بهبود در راه رفتن شما را تسریع کند. همچنین، مراجعه به متخصص درمان شغلی میتواند به شما در انجام فعالیتهای روزمره مانند پوشیدن لباس که تحت تأثیر سندروم دم اسبی قرار گرفتهاند، کمک کند. در برخی موارد، درمان اختلالات جنسی و بیاختیاری ادراری توسط تخصصی دیگر نیز جزء برنامه درمانی فرد میشود.
داروهای کاهش درد
شاید جهت درمان بلند مدت، پزشک داروهای زیر را برای کاهش درد تجویزکند:
- تجویز مسکنهای همچون اکسید کادون میتواند بعد از جراحی مفید باشد.
- مصرف مسکنهای بدون نسخه از قبیل ایبوپروفن یا استامینوفن میتواند در کاهش درد روزانه به شما کمککند.
- ممکناست پزشک جهت کاهش التهاب و تورم اطراف ستون فقرات مصرف کورتیکواستروئیدها را تجویزکند.
کنترل مثانه و روده
ممکناست که پزشک برای کنترل مثانه و رودهی فرد داروهایی تجویزکند که شایعترین آنها عبارتند از:
- اکسی بیاتینین (دیتراپن)
- تولترودین (دتروت)
- هیوسسیامین (لوزن)
ممکناست که پزشک روشهایی برای تخلیهی عمدی مثانه به شما آموزشدهد تا از این طریق احتمال بیاختیاری ادرار را کاهشدهید. استفاده از شیاف گلیسیرین نیز میتواند به شما در تخلیهی عمدی مثانه کمککند.
جراحی سندروم دم اسبی چه عوارضی دارد؟
هیچ عمل جراحی بدون عوارض نیست. برخی از عوارض هر نوع عمل جراحی میتواند شامل خونریزی، عفونت، لختهی خون و یا حساسیت به بیهوشی باشد. از جمله عوارض و خطرات احتمالی جراحی سندروم دم اسبی عبارتند از:
آسیب دیدگی عصب یا درد مداوم
هرگونه جراحی در ناحیه ستون فقرات با خطر آسیب دیدگی عصب یا نخاع مواجه است. آسیب ناشی از جراحی میتواند باعث بیحسی یا حتی فلج شدن بیمار شود. با این حال، شایعترین علت درد مداوم، آسیب دیدگی عصب بر اثر تنگی مجرا است. ممکناست که برخی از اسپورهای استخوانی باعث آسیب دیدگی دائمی یک عصب شده و جراحی حذف فشار از روی نخاع در آنها بیاثر باشد. در اینگونه موارد شاید تحریک نخاعی و یا استفاده از سایر روشهای تسکین دهنده بتواند چارهساز باشد. حتما از عمل جراحی انتظارات واقع بینانهای در خصوص تسکین درد خود داشته باشید و قبل از جراحی این انتظارات را با پزشک خود در میان بگذارید.
جوش نخوردن مهرهها
از بین دلایل زیادی که مهرهها جوش نمیخورند شایعترین آنها شامل سیگار کشیدن، پوکی استخوان، چاقی و سوء تغذیه است. سیگار کشیدن به مراتب بزرگترین عامل است که میتواند از جوش خوردگی مهرهها به هم جلوگیری کند. نیکوتین سمی است که مانع رشد سلولهای استخوانی میشود. اگر فرد بعد از عمل جراحی نیز سیگار کشیدن را ادامه دهد ممکن است روند جوش خوردن مهرهها را کند و آهسته کند.
ترومبوز ورید عمقی (DVT)
یک بیماری بالقوه جدی است که باعث ایجاد لختههای خون در داخل رگهای پاها میشود.اگر این لختهها آزاد شده و به ریهها راه پیدا کنند ریههای فرد از بین رفته و یا حتی منجر به مرگ وی شوند. با این حال، راههای متعددی برای درمان و یا پیشگیری از DVT وجود دارد.اگر خون فرد در حال حرکت باشد در این صورت احتمال لخته شدن خون در او بسیار اندک است بنابراین سحرخیز بودن میتواند یکی از روشهای درمانی موثر باشد. جوراب شلواری و ساق بلند از گردشت خون در داخل رگها جلوگیری میکند. معمولا مصرف داروهایی همچون آسپرین، هپارین، لنووکس یا کومادین توصیه میشود.
کنارآمدن با سندروم CES
اگر عملکرد مثانهتان بطور کامل بهبود نیافت شاید لازم باشد که روزانه چندین بار از کاتتری برای تخلیه کامل مثانهتان استفادهکنید. همچنین شاید لازمباشد که برای پیشگیری از عفونت ادراری مجبور به نوشیدن مقدار زیادی مایعات شوید. پدهای محافظتی و پوشاک بزرگسالان نیز میتواند یکی دیگر از راهحلهای مناسب برای مدیریت بیاختیاری مثانه باشد. هرچند که قبول شرایط فعلی و اینکه قابلتغییر نیست خود از اهمیت بالایی برخوردار است اما لازم است که برای رفع علائم و عوارض قابلدرمان بعد از جراحی کوشا باشید. حتما راهحلهایی را که در ذهن دارید را با پزشک خود در میان بگذارید. در این مواقع، مراجعه به مشاورهی روانشناسی نیز میتواند به شما در به تعادلکشیدن وضعیت شما کمککند. ناگفتهنماند که در این وضعیت، حمایت خانواده و دوستان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در جریانبودن آنها در روند بهبودیتان میتواند به درک و کمک به وضعیت شما در دوران نقاهت بسیار موثر باشد.
سوالات متداول
اگر عامل ایجاد فشار بر اعصاب همچنان موجود باشد یا درمان به طور کامل انجام نشود، احتمال عود این بیماری وجود دارد. بنابراین، رعایت مراقبتهای بعد از درمان و انجام معاینات دورهای برای اطمینان از عدم بازگشت علائم ضروری است.
ورزشهای خاصی که تحت نظر پزشک و فیزیوتراپیست انجام میشوند، میتوانند به تقویت عضلات کمر و کاهش فشار بر روی اعصاب کمک کنند. اما ورزشهای سنگین و نامناسب ممکن است وضعیت را بدتر کنند. همیشه قبل از انجام هرگونه فعالیت ورزشی باید با پزشک خود مشورت کنید.
خیر، سندروم دم اسبی امکان دارد در هر سنی رخ دهد، اما در افراد میانسال و مسن به دلیل تغییرات طبیعی در ستون فقرات و مشکلات مربوط به دیسکهای بین مهرهای، بیشتر دیده میشود. با این حال، آسیبهای شدید به نخاع یا تومورها میتوانند این بیماری را در افراد جوانتر نیز ایجاد کنند.
سخن پایانی
سندروم دم اسبی یکی از بیماریهای جدی وخطرناک است که نیاز به تشخیص و درمان به موقع دارد. با توجه به اهمیت تشخیص زود هنگام و درمان صحیح، مراجعه به یک متخصص مجرب ضروری است. دکتر مهران مرادی، جراح و متخصص ستون فقرات، با تجربه و مهارتهای برجسته خود در این زمینه، میتواند بهترین راهکارها و درمانها را برای مدیریت این بیماری ارائه دهد. اگر شما یا کسی از نزدیکانتان با علائم این سندروم مواجه است، با مراجعه به دکتر مرادی میتوانید روند درمان به طور صحیح و موثر پیش ببرید و از عوارض جدی آن جلوگیری کنید.