اصطلاح جراحی مغز به عمل‌های پزشکی مختلفی اطلاق میشود که با هدف اصلاح مشکلات ساختاری مغز انجام میشود. جراحی مغز انواع مختلفی دارد که هر نوع مختص ناحیه‌ی خاصی از مغز و درمان عارضه‌ای معین است. پیشرفت‌های به دست آمده در زمینه تکنولوژی و دستگاه‌های پزشکی جراحان را قادر ساخته است تا عمل مغز را بدون ایجاد حتی یک برش روی سر یا نزدیکی آن انجام دهند.
جراحی مغز چیست؟
جراحی مغز عمل پیچیده و مهمی است که نوع آن با توجه به عارضه بروز یافته تعیین میشود. برای مثال آنوریسم مغزی را می‌توان با استفاده از وارد کردن کاتتر در شریان کشاله ران ترمیم کرد. در صورت پارگی آنوریسم، جراحی بازی به نام کرانیوتومی (جراحی باز مغز) انجام میشود. جراح مغز و اعصاب نهایت دقت خود را به کار می‌بندد و جراحی مناسب را با توجه به شرایط بیمار انتخاب می‌کند.
دلیل انجام جراحی مغز
جراحی مغز با هدف اصلاح ناهنجاری‌های فیزیکی مغز که در اثر نقص مادرزادی، بیماری، آسیب دیدگی یا مشکلات دیگر ایجاد شده است، انجام میشود. بروز عارضه‌های زیر در داخل یا اطراف مغز، جراحی مغز را ضروری می‌سازد:
- رگ‌های خونی غیرعادی
- آنوریسم
- خونریزی
- لخته شدن خون
- آسیب دیدن بافت محافظی به نام دورا
- صرع
- آبسه
- آسیب یا تحریک عصبی
- بیماری پارکینسون
- فشار پس از آسیب‌دیدگی سر
- شکستگی جمجمه
- سکته مغزی
- تومورهای مغزی
- جمع شدن مایع در مغز
- کیست آراکنوئید
- گلیوم ساقه مغز
- سندرم تونل کارپال
- فتق دیسک کمری و گردنی
- رعشه اساسی
- نوروم آکوستیک
- آستروسیتوم آناپلاستیک
البته تمام عارضه‌های فوق نیاز به جراحی ندارد، اما عمل مغز برای درمان بسیاری از آنها مفید است، به ویژه اگر عارضه بیمار را در معرض ابتلا به مشکلات جدی‌تری قرار دهد. برای مثال آنوریسم مغزی نیازی به جراحی باز مغز ندارد، اما اگر رگ پاره شود، چاره‌ای جز انجام جراحی باز باقی نمی‌ماند.
انواع جراحی مغز
همان‌طور که اشاره شد جراحی مغز انواع مختلفی دارد که جراح مغز و اعصاب نوع مناسب را بسته به عارضه تحت درمان انتخاب می‌کند. در ادامه انواع جراحی مغز را به اختصار توضیح می‌دهیم.
کرانیوتومی(جمجمه بری)
جراح در عمل کرانیوتومی برشی را در جمجمه ایجاد می‌کند و سوراخ یا در اصطلاح پزشکی فلپ استخوانی را داخل جمجمه به وجود می‌آورد. این سوراخ و برش در نزدیکی ناحیه تحت درمان مغز ایجاد میشود. جراح مغز و اعصاب در عمل جراحی باز مغز می‌تواند اقدامات زیر را انجام دهد:
- برداشتن تومور
- بستن آنوریسم
- تخلیه خون یا مایع مربوط به عفونت
- برداشتن بافت غیرعادی مغز
جراح فلپ استخوانی را پس از اتمام عمل با پلاک یا پلیت، بخیه یا سیم در جای خود ثابت می‌کند. سوراخ در صورت وجود تومور، عفونت یا ورم مغز باز گذاشته میشود. اگر سوراخ باز گذاشته شود، عمل اصطلاحاً کرانیکتومی نامیده میشود.
کرانیوتومی بدون بیهوشی کامل
چنانچه تومور نزدیک به نقطه‌ای از مغز باشد که کنترل عملکردهای مهم را به عهده دارد، برای مثال اگر تومور نزدیک بخش کنترل کننده گفتار، حرکت یا حواس باشد، جراح توصیه می‌کند که جراحی کرانیوتومی بدون بیهوشی کامل انجام شود. کرانیوتومی در حالت بیداری به روش‌های مختلفی انجام میشود. برخی بیماران مدتی از طول عمل و عده‌ای تمام مدت عمل را هوشیار هستند. جراح مراحل عمل را به بیمار توضیح می‌دهد. چنانچه قرار باشد که بیمار فقط بخشی از عمل را هوشیار باشد، بیهوشی عمومی در ابتدای عمل اعمال میشود. سپس بیهوشی کاهش داده میشود تا بیمار در بخش اصلی عمل هوشیار باشد. در پایان و در مرحله انتهایی عمل نیز بیمار دوباره بیهوش میشود. اما اگر قرار باشد که بیمار در تمام طول عمل هوشیار باشد، جراح ناحیه‌هایی، مانند عضله و پوست را که بیمار در آنها احساس درد خواهد کرد، به طور موضعی بی‌حس می‌کند؛ خود مغز دردی حس نمی‌کند. جراح برای بررسی عملکرد بخش‌های مختلف مغز، از بیمار می‌خواهد که کارهایی را در طول عمل انجام دهد؛ برای مثال از بیمار خواسته میشود که صحبت کند، بخشی از بدنش را حرکت دهد یا حسی را که دارد، توصیف کند. این فرایند به نقشه‌‌برداری مغزی موسوم است. جراح نهایت سعی خود را می‌کند تا برداشتن تومور کمترین آسیب ممکن را به این عملکردها بزند. جراح استخوان جمجمه را پس از خارج کردن تومور ترمیم می‌کند و پوست را بخیه می‌زند.
نمونه برداری
این عمل برای برداشتن بخش کوچکی از بافت مغز یا تومور انجام میشود، نمونه گرفته شده برای آزمایش و بررسی با میکروسکوپ به آزمایشگاه فرستاده میشود. جراح برای انجام عمل بیوپسی یا نمونه‌برداری، سوراخ و برش کوچکی را در جمجمه ایجاد می‌کند.
جراحی آندوسکوپی با حداقل تهاجم از راه بینی
جراح تومور یا ضایعه‌ها را از راه بینی و سینوس خارج می‌کند. همچنین جراح می‌تواند بدون ایجاد برش به بخش‌هایی از مغز دسترسی پیدا کند. در این عمل از آندوسکوپ یعنی لوله‌ای باریک استفاده میشود که مجهز به منبع نور و دوربین است و جراح می‌تواند داخل مغز را حین عمل مشاهده کند. این عمل برای درمان تومورهای غده هیپوفیز، تومورهای پایه جمجمه و تومورهای در حال رشد در بخش تحتانی مغز انجام میشود.
نوروآندوسکوپی با حداقل تهاجم
نوروآندوسکوپی مشابه جراحی آندوسکوپی با حداقل تهاجم از راه بینی است که در آن از آندوسکوپ برای خارج کردن تومورهای مغز استفاده میشود. جراح سوراخ‌های کوچکی به بزرگی سکه را حین عمل در جمجمه ایجاد می‌کند تا به بخش‌های خاصی از مغز دسترسی پیدا کند.
تحریک عمقی مغز
تحریک عمقی مغز نیز مانند نمونه‌برداری عملی است که در آن سوراخ کوچکی در جمجمه ایجاد میشود، اما جراح به جای برداشتن بخشی از بافت، الکترود کوچکی را در قسمت عمقی مغز وارد می‌کند. این الکترود به باتری قرار گرفته در قفسه سینه، مانند باتری قلب، متصل میشود و سیگنال‌های الکتریکی منتقل میشود تا علائم اختلال‌های گوناگونی، مانند بیماری پارکینسون، بهبود یابد.
عوارض
پس از تمام عمل‌های جراحی احتمال بروز عوارض وجود دارد. در این بین جراحی مغز عمل مهمی است و با خطرات بیشتری همراه است. عوارض احتمالی جراحی مغز عبارت است از:
- واکنش آلرژیک به بیهوشی
- خونریزی داخل مغز
- لخته شدن خون
- ورم مغز
- کما
- اختلال‌های گفتاری، بینایی، هماهنگی یا تعادلی
- عفونت داخل مغز یا در محل زخم جراحی
- مشکلات حافظه
- تشنج
- سکته مغزی
آمادگی قبل از جراحی مغز
برخی از مراحلی که قبل از انجام جراحی مغز باید طی شوند عبارتند از:
آزمایش‌هایی که برای اطمینان از مناسب بودن جراحی مغز انجام میشود
بعضی از آزمایش‌های زیر با توجه به نوع تومور مغزی انجام میشود:
- آزمایش خون برای کنترل سطح هورمون‌ها یا مارکرهای شیمیایی: آزمایش خون برای اندازهگیری میزان هورمون‌های بیماران دارای تومور غده هیپوفیز انجام میشود. همچنین در صورت وجود تومور غده پینه آل یا بعضی تومورهای هیپوفیز لازم است که آزمایشی برای بررسی مارکرهای شیمیایی انجام شود. مارکرها مواد شیمیایی هستند که توسط بعضی تومورها تولید می‌شوند و می‌توان آنها را در خون پیدا کرد. همچنین متخصص برای نظارت بر اثرات درمان و یافتن نشانه‌های عود سرطان دستور آزمایش خون می‌دهد.
- نوار مغز (الکتروانسفالوگرام یا EEG): نوار مغز نوعی خوانش الکتریکی الگوهای امواج مغزی است. چنانچه بیمار در نتیجه وجود تومور دچار تشنج شده باشد، لازم است که نوار مغزی گرفته شود. نوار مغزی کاملاً بدون درد است. متخصص تقریباً 20 پد را با ژل یا چسب به سر بیمار متصل می‌کند یا این که پدها را روی کلاه لاستیکی قرار می‌دهد. این پدها با سیم به دستگاه EEG متصل میشود. سپس از بیمار خواسته میشود که آرام دراز بکشد. گرفتن نوار مغزی یک ساعت یا کمتر طول می‌کشد. دستگاه EEG امواج مغزی را ثبت می‌کند و به این ترتیب متخصص می‌تواند تغییرات غیرعادی را تشخیص دهد.
- تست‌های نوروسایکولوژی: چنانچه تومور بر الگوهای تفکر یا حافظه بیمار اثر گذاشته باشد، آزمایش‌های نوروسایکولوژی انجام میشود. پزشک معالج یا روانپزشک سوالات متعددی را درباره موضوعات مختلف از بیمار می‌پرسد. این آزمایش‌ها خط مبنایی را درباره وضعیت بیمار به دست می‌دهد. گروه درمان نتایج این آزمایش‌ها را با آزمایش‌های بعد از عمل مقایسه می‌کند.
- آنژیوگرافی: آنژیوگرافی به منظور بررسی جریان خون و رگ‌ها تحت اشعه ایکس انجام میشود. چنانچه تومور نزدیک یا دور رگ‌های داخل مغز باشد، آنژیوگرافی گاهی قبل از جراحی انجام میشود. به این ترتیب جراح می‌تواند طرح درمان را با دقت بیشتری تنظیم کند و حتی‌الامکان آسیبی به رگ‌های مغز نزند.
- بررسی‌های عصبی: معاینات عصبی متعددی در طول دوران بستری انجام میشود. همچنین این معاینات قبل از عمل برای تهیه خط مبنا انجام میشود. معاینات عصبی در زمان‌های مشخصی بعد از عمل نیز تکرار میشود. این معاینات شامل موارد زیر میشود:
-پرسیدن سوالات مختلف برای تعیین میزان هوشیاری بیمار
-از بیمار خواسته میشود که دست پرستار را فشار دهد یا پایش را به دست پرستار فشار دهد.
-نور برای بررسی واکنش مردمکها، داخل چشمهای بیمار تابانده میشود.
-نبض، دمای بدن، فشار خون و سرعت تنفس بیمار اندازهگیری میشود.
مراجعه به متخصص تغذیه
متخصص تغذیه بیمار را برای رعایت یک برنامه غذایی سالم راهنمایی می‌کند و در موارد زیر به او کمک می‌کند:
- بهبود حال بیمار قبل از عمل
- توضیح تاثیر جراحی بر روی رژیم غذایی بیمار
- ارائه توصیه‌های مفید برای دریافت کالری و مواد مغذی بیشتر
همچنین متخصص گاهی مکمل‌های تغذیه‌ای را قبل از جراحی برای بیمار تجویز می‌کند. برخی بیماران قبل از جراحی برای دریافت مواد مغذی به جایگذاری لوله تغذیه در معده یا روده کوچک نیاز دارند.
داروهایی که مصرف آنها باید قبل از جراحی مغز شروع شود
متخصص چند روز قبل از جراحی از بیمار می‌خواهد که مصرف داروهای استروئیدی و ضدتشنج را شروع کند. عمل باعث میشود که ورم بافت مغز بیشتر شود. متورم شدن بافت مغزی فشار داخل جمجمه را افزایش می‌دهد و علائم را برای مدت کوتاهی شدیدتر می‌کند. استروئید ورم و فشار دور مغز را کاهش می‌دهد.
جراح مغز و اعصاب چه درمان‌هایی انجام می‌دهد؟
جراح مغز و اعصاب به درمان مشکلات زیر می‌پردازد.
تومور
برای درمان تومورهای مغز، نخاع، عصب، جمجمه یا ستون فقرات باید به جراح مغز و اعصاب مراجعه کرد. این تومورها گاهی زائده‌ای است که از همان بافت‌های محلی به وجود آمده است و گاهی متاستاز و پخش شدن سرطان دیگر نقاط بدن است.
مشکلات ستون فقرات
ناراحتی‌های ستون فقرات به درد گردن یا کمر، تحت فشار قرار گرفتن عصب و درد متعاقب آن، بی‌حسی یا ضعف بازو یا پا دامن می‌زند. این عارضه‌ها از برجستگی، فتق یا پارگی دیسک، رشد بیش از حد استخوان مبتلا به آرتریت، سر خوردن مهره، عفونت یا شکستگی ناشی میشود.
آسیب‌های اعصاب محیطی
برای درمان آسیب‌های اعصاب محیطی یا فشردگی مولد درد، بی‌حسی، ضعف و تحلیل رفتن عضلات صورت، بازو، دست یا پا باید به دکتر مغز و اعصاب مراجعه کرد. عارضه‌هایی مانند سندرم تونل کارپال زمانی بروز می‌یابد که عصب واقع در مچ دست تحت فشار قرار بگیرد یا گیر بیفتد.
اختلال‌های عصبی عروقی
رفع اختلال‌های عصبی عروقی مانند سکته مغزی، هموراژ مغزی، آنوریسم، ناهنجاری‌های عروقی، لخته شدن ناشی از آسیب‌دیدگی یا غیرتروماتیک تاثیرگذار بر مغز یا نخاع و بیماری شریان کارتوئید در دامنه تخصص مغز و اعصاب قرار می‌گیرد.
اختلال‌های مغزی
برای درمان اختلال‌های مغزی مانند بیماری پارکینسون، صرع، هیدروسفالی یا بدشکلی‌های مادرزادی باید به دکتر مغز و اعصاب مراجعه کرد.
عفونت
متخصص مغز و اعصاب عفونت‌های درگیر کننده مغز، نخاع، مایع اطراف این ساختارها یا دیسک‌ها و مهره‌های ستون فقرات را درمان می‌کند.
آسیب‌دیدگی
ترمیم آسیب‌های مغز، نخاع، استخوان‌های ستون فقرات، عصب و جمجمه در حیطه تخصص مغز و اعصاب قرار می‌گیرد.
مصاحبه دکتر مرادی با خبرگزاری‌ها درباره درمان بیماران مغزی و ستون فقرات
مصاحبه دکتر مرادی با خبرگزاری سلامت
مصاحبه دکتر مرادی با تندرست نیوز
مصاحبه دکتر مرادی با ایسکانیوز
مصاحبه دکتر مرادی با فارس نیوز
مصاحبه دکتر مرادی با خبرآنلاین
مصاحبه دکتر مرادی با شفا آنلاین
