مغز، نه تنها یکی از مهم‌ترین اعضای بدن است، بلکه پیچیده‌ترین عضو بدن نیز محسوب میشود. مغز یک اندام چندگانه است که کنترل فعالیت‌هایی از جمله فکر، حافظه، احساسات، لمس، مهارت‌های حرکتی، بینایی، تنفس، دما، گرسنگی و سایر فرایندهای بدن را بر عهده دارد. مغز از میلیون‌ها بخش و قسمت تخصصی تشکیل شده است که هر یک نقش مهمی در عملکردهای بدن دارند. مغز و نخاع، که در امتداد مغز قرار دارد، سیستم عصبی مرکزی (CNS) را تشکیل میدهند. با وزن تقریبی 1.39 کیلوگرم در بزرگسالان متوسط، مغز حدود 60 درصد چربی دارد. 40 درصد باقی‌مانده آن شامل آب، پروتئین، کربوهیدرات و نمک است.
مغز یک عضله نیست، اما شامل رگهای خونی و اعصاب، از جمله نورون‌ها و سلول‌های گلیال است. اگرچه هنوز جنبه‌های زیادی درباره مغز ناشناخته است، اما درباره آناتومی و عملکرد مغز دانش زیادی به دست آمده است. آشنایی با بخش‌های مختلف مغز می‌تواند به افراد کمک کند تا بهتر درک کنند که بیماری یا آسیب به کدام بخش از مغز تاثیر می‌گذارد و چگونه بر عملکرد بدن تأثیر می‌گذارد. این مقاله با بخش‌ها و ساختارهای مغز آشنا خواهید شد. خواندن این مقاله می‌تواند به شما کمک کند تا درک بهتری از اینکه آسیب به مغز چه بخشی از بدن را تحت تأثیر قرار میدهد، پیدا کنید.
قسمت های اصلی مغز
در یک سطح بالا مغز را می توان به مخ، ساقه مغز و مخچه تقسیم کرد.
مخ
مخ (جلو مغز) از یک ماده خاکستری (کورتکس مغز یا قشر مغز) و یک ماده سفید در مرکز آن تشکیل شده است. مخ بزرگترین بخش مغز است که حرکت را آغاز و هماهنگ میرکند و دما را تنظیم می کند. سایر قسمت های مغز گفتار، قضاوت، تفکر و استدلا، حل مسئله، احساس و یادگیری را امکان پذیر می کنند. سایر عملکردها مربوط به بینایی، شنوایی، لامسه و حواس دیگر است.
کورتکس مغز (قشر مغز)
واژه لاتین “کورتکس” به معنای پوست است و به پوشش ماده خاکستری بیرونی مغز اطلاق میشود. کورتکس مغز به دلیل پیچ خوردگی‌های خود سطح وسیعی دارد و حدود نیمی از وزن کل مغز را تشکیل میدهد.
کورتکس مغز به دو نیمه یا نیمکره تقسیم میشود و با برجستگی‌ها و چین‌خوردگی‌ها پوشیده شده است. این دو نیمکره در یک شیار بزرگ و عمیق (که به شکاف طولی داخلی یا شکاف بین نیمکره‌ای معروف است) که از جلوی سر به سمت عقب کشیده میشود، به یکدیگر متصل میشوند. نیمکره راست کنترل کننده بخش چپ بدن است و نیمکره چپ نیز کنترل کننده بخش راست بدن می‌باشد. این دو نیمکره از طریق یک ساختار بزرگ و به شکل حرف “C” از ماده سفید و مسیرهای عصبی به نام جسم قوزی با یکدیگر در ارتباط هستند. جسم قوزی در مرکز مغز قرار دارد.
ساقه مغز
ساقه مغز (وسط مغز) مغز را به نخاع متصل میکند. ساقه مغز شامل مغز میانی، پونز و مدولا است.
مغز میانی
مغز میانی (یا مزانسفالون) یک ساختار بسیار پیچیده با طیف وسیعی از خوشه های عصبی مختلف (هسته و کولیکول)، مسیر های عصبی و ساختار های دیگر است. این ویژگی ها عملکردهای مختلف بدن از شنیدن و حرکت گرفته تا محاسبه پاسخ ها و تغییرات محیطی را تسهیل میکنند. مغز میانی حاوی ماده ای سیاه است یعنی ناحیه ای که تحت تاثیر پارکینسون قرار گرفته و سرشار از نورون های دوپامین و بخشی از عقده های قاعده ای است که حرکت و هماهنگی را ممکن میکند.
پونز (پل مغزی)
پونز منشا چهار عصب از 12 جمجه است که طیف وسیعی از فعالیت ها مانند تولید اشک، جویدن، پلک زدن، تمرکز بینایی، تعادل، شنوایی و حالت چهره را امکان پذیر میکند. پونز که از کلمه لاتین bridge (پل) گرفته شده است ارتباط بین میان مغز و مدولا است.
مدولا (بصل النخاع)
مدولا در پایین ساقه قرار دارد یعنی جایی که مغز را به نخاع وصل میکند. مدولا برای بقا ضروری است. عملکردهای مدولا بسیار از فعالیت های بدن از جمله ریتم قلب، تنفس، جریان خون و سطح اکسیژن و دی اکسید کربن را تنظیم میکند. مدولا باعث ایجاد واکنش هایی مانند عطسه، استفراغ و سرفه میشود.
طناب نخاعی از پایین مدولا و از طریق یک سوراخ بزرگ در پایین جمجمه امتداد میابد. طناب نخاعی که توسط مهره ها پشتیبانی میشود پیام هایی را به مغز و بقیه بدن منتقل میکند.
مخچه
مخچه (مغز کوچک) قسمتی به اندازه یک مشت از مغز است که در پشت سر زیر لوب گیجگاهی و پس سری و بالای ساقه مغز قرار دارد. کورتکس مغز دو نیمکره دارد. قسمت بیرونی شامل نورون ها و قسمت داخلی با کورتکس مغز ارتباط برقرار میکند. عملکرد این قسمت هماهنگ کردن حرکات ارادی عضلات و حفظ وضعیت بدنی و تعادل است. مطالعات جدید در حال بررسی نقش مخچه در افکار، احساسات و رفتار اجتماعی و همچنین احتمال تاثیر آن در اعتیاد، اوتیسم و اسکیزو فرنی است.
پوشش های مغز
سه لایه پوشش محافظ به نام مننژ، مغز و نخاع را احاطه کرده اند.
دورا ماتر
بیرونی ترین لایه دورا ماتر نام دارد که لایه ای ضخیم و سخت است. این قسمت شامل دو لایه است: لایه پریوستال دورا ماتر قاعده داخلی جمجه و لایه مننژ در زیر آن قرار دارد. فضاهای بین لایه ها اجازه عبور رگ و شریان هایی را میدهد که جریان خون را به مغز میرسانند.
ماده آراکنوئید
ماده آراکنوئید یک لایه نازک شبکه مانند از بافت همبند است که حاوی اعصاب یا عروق خونی نیست. در زیر ماده آراکنوئید مایع مغزی نخاعی یا CSF قرار دارد. این مایع کل سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) را تحت پوشش قرار میدهد و به طور مداوم در اطراف این ساختارها گردش میکند تا ناخالصی ها را از بین ببرد.
پیا ماتر
پیا ماتر غشای نازکی است که سطح مغز را در آغوش گرفته و خطوط آن را دنبال میکند. پیا ماتر از رگ ها و شریان های بسیار زیادی تشکیل شده است.
لوب مغز
هر نیمکره مغز (بخش هایی از مخ) دارای چهار بخش است که به آنها لوب گفته می شود:
لوب فرونتال
لوب فرونتال بزرگترین لوب مغز است که در جلوی سر قرار دارد. لوب فرونتال در ویژگی های شخیصتی، تصمیم گیری و حرکت نقش دارد. تشخیص بو معمولا قسمت هایی از لوب فرونتل را درگیر میکند. لوب فرونتال عامل ناحیه بروکا است که با توانایی گفتار مرتبط است.
لوب پاریتال
قسمت میانی مغز یعنی لوب پاریتال به انسان کمک میکند اشیا را شناسایی کند و روابط فضایی را درک کند (جایی که بدن انسان با اشیاء اطرافش مقایسه میشود). لوب پاریتال در تفسیر درد لمس در بدن نقش دارد. لوب پاریتال ناحیه ورنیکه را در خود جای داده است که به مغز کمک میکند زبان گفتاری را بفهمد.
لوب پس سری
لوب اکسیپیتال قسمت پشتی مغز است که با بینایی درگیر است.
لوب تمپورال
دو طرف مغز لوب های گیجگاهی در حافظه کوتاه مدت، گفتار، ریتم موسیقی و درجاتی از تشخیص بو نقش دارند.
ساختارهای عمیق تر در مغز
در قسمت داخلی مغز بخش های زیادی وجود دارد که عبارتند از:
غده هیپوفیز
غده هیپوفیز که گاهی غده اصلی نامیده میشود ساختاری به اندازه یک نخود است که در اعماق مغز پشت پل بینی قرار دارد. غده هیپوفیز عملکرد سایر غدد بدن را کنترل میکند و جریان هورمون ها را از تیروئید آدرنال، تخمدان ها و بیضه ها تنظیم میکند. سیگنال های شیمیایی را از هیپوتالاموس از طریق ساقه و منبع خون دریافت میکند.
هیپوتالاموس
هیپوتالاموس در بالای غده هیپوفیز قرار دارد و پیام های شیمیایی برای کنترل عملکرد آن به آن ارسال میکند. دمای بدن را تنظیم میکند، الگوهای خواب را هماهنگ میکند، گرسنگی و تشنگی را کنترل میکند و همچنین در برخی از جنبه های حافظه و احساسات نقش دارد.
آمیگدال
ساختارهای کوچک و بادامی شکلی هستند. یک آمیگدال در زیر هر نیمکره مغز قرار دارد. آمیگدال که در سیستم لیمبیک قرار گرفته است احساسات و حافظه را تنظیم میکند و با سیستم پاداش مغز، استرس و واکنش به جنگ یا گریز هنگامی که متوجه خطر میشود مرتبط است.
هیپوکامپ
هیپوکامپ یک بخش خمیده در قسمت زیرین هر لوب تمپورال است و بخشی از یک ساختار بزرگتر به نام هیپوکامپ است. هیپوکامپ از حافظه، یادگیری و درک فضا پشتیبانی میکند. این اطلاعات را از کورتکس مغز دریافت میکند و ممکن است در بیماری آلزایمر نقش داشته باشد.
غده پینه آل
غده پینه آل در عمق مغز قرار دارد و توسط یک ساقه به بالای بطن سوم متصل میشود. غده پینه آل به نور و تاریکی واکنش نشان میدهد و ملاتونین ترشح میکند که ریتم شبانه روزی چرخه خواب و بیداری را تنظیم میکند.
بطن ها و مایع نخاعی
در اعماق مغز چهار ناحیه باز با گذرگاه های بین آنها وجود دارد. آنها همچنین به کانال مرکزی نخاعی و ناحیه زیر لایه آرکانوئید مننژ باز میشوند.
بطن ها مایع مغزی نخاعی( CSF) را تولید میکنند یعنی مایعی آبکی که در داخل و اطراف بطن ها و نخاع و بین مننژها گردش میکند. CSF طناب نخاعی و مغز را احاطه کرده و از آن محافظت میکند، مواد زائد و ناخالصی ها را میشوید و مواد مغذی را به بدن میرساند.
خون رسانی به مغز
دو دسته از رگهای خونی، خون و اکسیژن را به مغز میرسانند: شریان های مهره ای و شریان های کاروتید. شریان های کاروتید خارجی از کناره های گردن امتداد میابند. زمانی که با نوک انگشتان ناحیه مورد نظر را لمس کنید میتوانید نبض خود را احساس کنید. شریان های کاروتید داخلی به جمجه منشعب میشوند و خون را به قسمت جلویی مغز میرسانند.
شریان های مهره ای ستون فقرات را به سمت جمجمه دنبال میکنند، جایی که در ساقه مغز به هم میپیوندند و شریان پایه را تشکیل میدهند که خون را به قسمت های عقبی مغز میرساند.
حلقه ویلیس حلقه ای از رگ های خونی در نزدیکی انتهای مغز است که شریان های اصلی را به هم متصل میکند، خون را از جلوی مغز به پشت جریان میدهد و به سیستم های شریانی کمک میکند تا با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.
اعصاب جمجمه ای مغز
در داخل جمجمه 12 عصب وجود دارد که به آنها اعصاب جمجمه ای گفته می شود:
- عصب جمجمه ای1: اولین عصب بویایی است که حس بویایی را فعال میکند.
- عصب جمجمه ای2: عصب بینایی که بینایی را کنترل میکند.
- عصب جمجمه ای3: عصب بینایی حرکتی که واکنش مردمک و سایر حرکات را کنترل میکند و از ناحیه ای در ساق مغز که در آن مغز میانی به پلک میرسد منشعب میشود.
- عصب جمجمه ای4: عصب تروکلئار که ماهیچه های چشم را کنترل میکند. از پشت قسمت مغز میانی ساقه مغز بیرون میاید.
- عصب جمجمه ای5: عصب سه قلو که بزرگترین و پیچیده ترین اعصاب جمجمه است و عملکرد حسی و حرکتی را کنترل میکند. از پونز شروع میشود و حس را از پوست سر، دندان ها، فک، سینوس ها، قسمت هایی از دهان و صورت به مغز منتقل میکند. این عصب عملکرد ماهیچه های مرتبط با جویدن و بسیار موارد دیگر را فعال میکند.
- عصب جمجمه ای6: عصب ابدکنس که برخی از عضلات چشم را عصب دهی میکند.
- عصب جمجمه ای7: عصب صورت که حرکت صورت، چشایی، غدد و عملکرد های دیگر را پشتیبانی میکند.
- عصب کرانیال 8: عصب دهلیزی که به تعادل و شنوایی کمک میکند.
- عصب جمجمه ای9: عصب گلوفارنکس که توانایی چشیدن، حرکت گوش، گلو و عملکردهای دیگری را به عهده دارد.
- عصب جمجه ای10: عصب واگ که حس اطراف گوش و دستگاه گوارش را فعال میکند و فعالیت حرکتی در قلب، گلو و دستگاه گوارش را کنترل میکند.
- عصب جمجمه ای11: عصب جانبی که ماهیچه های خاصی را در سر، گردن و شانه عصب دهی میکند.
- عصب جمجمه ای12: عصب هیپوگلوسال که فعالیت حرکتی زبان را به عهده دارد. دو عصب اول از مغز منشا میگیرند و 10 عصب بعدی از ساقه مغز خارج میشوند که دارای سه قسمت است: میان مغز، پونز و مدولا.
