عمل نقشهبرداری مغزی روشی غیرتهاجمی برای بررسی عملکرد مغز است که شناسایی منشأ علائم یا بدتنظیمی مغز را برای متخصصان بالینی ممکن میسازد. متخصصان از این اطلاعات برای تدوین پروتکلهای درمان نوروفیدبک با اثربخشی بیشینه بهره میگیرند تا به این ترتیب به بیماران مبتلا به اختلال کمتوجهی ـ بیشفعالی (ADHD) کمک کنند که کیفیت زندگیشان را بدون وابسته شدن به مصرف دارو افزایش دهند.
نقشهبرداری مغز معادل استفاده پزشک از کشت باکتریایی برای تشخیص بهترین نوع آنتیبیوتیک در درمان عفونت بیمار است. همچنین، از طریق نقشه مغزی، متخصصان قادرند تشخیص دهند که آیا علائم مشکلات عصبی دارد یا صرفاً به ارتباطات عصبی مرتبط است. در صورت وجود ارتباط عصبشناختی، احتمال موفقیت درمان با استفاده از نوروفیدبک بسیار بالاست.
مغز از شبکههای عملکردی متعددی تشکیل شده است که از نورونها یا سلولهای عصبی تشکیل شدهاند و به صورت هماهنگ با یکدیگر برای انجام عملکردهای خاص کار میکنند. تحلیل نقشه مغزی، پیوستگی بین مناطق مختلف را اندازهگیری میکند که نشان میدهد که ارتباطات عملکردی بین مناطق مختلف مغز سالم و طبیعی هستند یا خیر؛ به عبارت دیگر، در نقشهبرداری مغزی، بررسی میشود که چه میزان ناحیههای مختلف مغز در برقراری ارتباط با یکدیگر جهت انجام وظایف پیچیده عملکرد میکنند.
بیش فعالی و نقشه مغزی
علائم بیشفعالی غالباً پیامد سیمکشی اشتباه یا بدتنظیمی در شبکه مغزی خاصی است، البته گاهی اختلال در همکاری چند شبکه برای انجام دادن عملکردهای ذهنی پیچیده یا کنترل هیجانی یا رفتاری علت بروز علائم بیشفعالی است. مغز کودک بیشفعال به معنای واقعی کلمه در هرج و مرج عمل میکند، ارتباط کارآمد بین شبکهها یا ناحیههای مختلف مغز وجود ندارد؛ درنتیجه حتی لزوم انجام دادن کارهای عادی و معمول باعث کلافگی کودک میشود.
بیش فعالی و کاربرد نقشهی مغزی در درمان آن
نقشهبرداری مغزی نشان میدهد که شبکههای عملکردی مغز به چه میزان بدتنظیم و نابههنجار هستند؛ پروتکلهای نوروفیدبک براساس تحلیل نقشه مغزی طراحی میشوند تا به طور خاص به علائم مرتبط با این شبکهها تمرکز کنند. در صورتی که حفظ تمرکز بر وظایف ناخوشایند برای کودکان مبتلا به اختلال کمتوجهی-بیشفعالی دشوار باشد و تحلیل نقشه مغزی ناهنجاریهای مهمی را در “شبکه توجه” نشان دهد، درمان نوروفیدبک با هدف بهبود عملکرد و ارتباطات در نواحی مختل یا ضعیفشده “شبکه توجه” اجرا میشود. همچنین، متخصصان نوروفیدبک برای بهبود اتصالات بین شبکه توجه و سایر شبکههای مرتبط که برای عملکرد بهینه مغز در حفظ تمرکز ضروری هستند، از نوروفیدبک استفاده میکنند.
در صورتی که نقشهبرداری مغزی بیش از حد کندی در امواج مغزی ناحیه پیشانی را نشان دهد و بیمار مشکلات توجهی دارد، متخصصان از روش “مسابقهای” استفاده میکنند تا با استفاده از نوروفیدبک، لوب پیشانی را به گونهای آموزش دهند که تنظیم عادیتری در حفظ توجه به وجود آوردند و در نتیجه به بیمار کمک کنند.
در نقشه مغزی بیماران بیشفعال که علائم مشابهی در ارتباط با دشواری در حفظ تمرکز، تکمیل وظیفه و یا اختلال در کنترل تکانه دارند، ناهنجاریها یا عدمتعادلهای مختلفی دیده میشود که به بدتنظیمی مغز آنها بستگی دارد. نقشه مغزی معادل اثرانگشت مغز است. به همین دلیل، پروتکلهای نوروفیدبک برای هر بیمار به طور مختص و شخصیسازی شده است تا به بدتنظیمی خاصی که علائم را تحت تأثیر قرار میدهد، توجه شود و درمان مناسبی ارائه شود.
نوروفیدبک هدایتشده با نقشه مغزی چگونه به بیماران بیشفعال کمک میکند؟
والدین کودکان و نوجوانان بیشفعال باید بدانند که فرزندشان به طور طبیعی قدرت عصبی-فیزیکی لازم برای تأمین برخی از نیازهای روزمره را ندارد. این شناخت به آنها توضیح میدهد که چرا کودکان بیشفعال به سادگی در مواجهه با وظایفی که مغزشان عادی عمل نمیکند، احساس استرس و ناخشنودی میکنند و چرا انگیزه آنها برای انجام این وظایف کاهش مییابد. برای فرد بیشفعال و ناظران خارجی، که عموماً نمیدانند یا درک نمیکنند که قدرت عصبی-فیزیکی کودک مختل شده است و توانایی خودتنظیمی آنها محدود شده است، تحمل این وضعیت بسیار ناامیدکننده است.
پروتکلهای درمان نوروفیدبک هدایتشده با استفاده از نقشه مغزی بیمار، توانایی تقویت ارتباطات مغزی را دارند؛ این بهبود در کارایی و سرعت پردازش اطلاعات در شبکهها یا ناحیههای مغز و ارتباطات بین آنها منجر به کاهش علائم منفی میشود. درمان نوروفیدبک هدایتشده با نقشه مغزی بر اصول “امن و موثر” پزشکی بالینی تمرکز دارد.
نمود امواج مغز در نقشه مغزی فرد بیش فعال
امواج دلتا آهستهترین امواج مغزیاند که عمدتاً در عمیقترین سطوح خواب پدیدار میشوند. وجود دلتای اضافی بر روی نقشه مغزی معمولاً پیامد گونههای شدیدتری از بیتوجهی در ناکارآمدی مغزی است.
امواج تتا مرتبط با خوابآلودگی است، مانند وقتیکه در حال به خواب رفتن هستید. وجود تتای اضافی در ساعات بیداری موردی است که در نقشه مغزی افراد بیشفعال به وفور دیده میشود و از نشانههای عدمتوجه و پردازش شناختی آهسته به شمار میآید.
امواج آلفا غالباً در افرادی که مدیتیشن انجام میدهند، مشاهده میشود. امواج تتا مرتبط با ایجاد حالت تنآرامی و آرامش است، ذهن در این حالت بیکار است و درگیر پردازش پیچیده نیست. کم بودن بیش از حد امواج آلفا در نقشه مغزی میتواند علت ناتوانی بیمار برای آرام شدن (اضطراب داشتن) باشد و زیاد بودن امواج آلفا نیز میتواند بیانگر بیتوجهی باشد.
امواج بتا امواج سریع محسوب میشوند و در تفکر فعال و مشتاقانه مشارکت دارند. پایین بودن سطوح امواج بتا میتواند پردازش را کند کند و به علائمی مانند اختلال نقص توجه ـ بیشفعالی (ADHD) دامن بزند. زیاد بودن امواج بتا نیز باعث تفکر بیش از حد و پرش ذهن میشود؛ درنتیجه بیمار نمیتواند توجهاش را بر روی یک موضوع متمرکز کند یا دچار مشکلات اضطراب میشود.
نوروفیدبک بر اساس نقشه مغزی و روند اجرای آن برای درمان بیش فعالی
برای انجام دادن نوروفیدبک ابتدا به اسکن نقشه مغزی نیاز دارید. این اسکن امواج مغزی مختلف (آهسته یا سریع) را بررسی میکند و ناحیههایی از مغز را شناسایی میکند که مقدار بیش از حد زیاد یا کمی از یک موج مغزی خاص در آن وجود دارد. چون الگوهای امواج مغزی کودکان با بزرگسالان تفاوت دارد، امواج مغزی بیمار با امواج مغزی فردی همسن مقایسه میشود.
در جلسه نوروفیدبک ابتدا متخصص حسگرهایی را روی ناحیههای درگیر بدتنظیمی مغز میگذارد و امواج مغزی را روی صفحه نمایشگر رایانه به بیمار نشان میدهد. سپس متخصص از طریق پاداش دادن در ازای تغییر موج مغزی به بیمار آموزش میدهد که موج مغزی لازم و قابلمشاهده روی نمایشگر را تغییر بدهد. برای مثال اگر کودک بیشفعال مقدار زیادی موج آهسته تولید کند ـ وضعیتی که غالباً در افراد بیشفعال مشاهده میشود ـ پکمن روی نمایشگر حرکت میکند. مغز به مرور زمان یاد میگیرد که مقدار کمتری از این موج مغزی تولید کند، درنتیجه توجه بیمار متمرکزتر میشود. پس از آنکه پروتکل صحیح تعیین شد، نتایج یک جلسه آموزش حدوداً 24 ساعت ماندگاری دارد. ماندگاری نتایج پس از چند جلسه بیشتر و بیشتر میشود تا جاییکه نتیجه از یک جلسه تا جلسه دیگر حفظ میشود. وقتی نتایج ماندگاری دائمی و شبانهروزی پیدا کرد، آموزش را ادامه میدهیم تا جایی که امواج مغزی تثبیت شود، پس از آن میتوان آموزش را متوقف کرد، اما مزایای درمان همچنان حفظ میشود. پژوهشها نشان داده است که تقریباً 40 جلسه برای آموزش مغز و دستیابی به نتایج بلندمدت لازم است. نتایج بیماران مختلف بسته به میزان بدتنظیمی اولیهای که در اسکن مغز مشاهده شده است، متفاوت است؛ برخی بیماران به تعداد جلسات کمتر و تعدادی به جلسات بیشتر نیاز دارند ـ تعداد جلسات به دیگر اختلالها و بیماریهای همزمان نیز بستگی دارد.
مزایای نقشهبرداری مغزی برای درمان بیش فعالی
یکی از مزایای نقشهبرداری مغزی این است که به متخصص کمک میکند تا تعیین کند آیا واقعاً مشکل نقص توجه و بیشفعالی وجود دارد یا دلیل یا عامل دیگری موجب بروز علائمی شبیه به نقص توجه و بیشفعالی شده است. برای مثال الگوهای مغزی خاص با ناتوانیهای یادگیری، مشکلات تشخیصدادهنشده پردازش دیداری یا شنیداری یا مشکل در یادگیری زبان یا ریاضیات همبستگی دارند. هر یک از عاملهای فوق میتواند به رفتارهایی همانند عملکرد همراه با ناامیدی، کلافگی، اضطراب، بیعلاقگی یا حواسپرتی دامن بزند و به تشخیص اشتباه بیشفعالی منجر شود، حال آنکه مشکل اصلی بیشفعالی و نقص توجه نیست.
یکی دیگر از مزایای نقشهبرداری مغزی این است که اطلاعات نقشه مغزی به متخصص نشان میدهد آیا مصرف داروهای محرک میتواند مفید باشد یا خیر. اگر مشکل توجه وجود نداشته باشد، بلکه با مشکل پردازش یا ناتوانی یادگیری مواجه باشیم، تجویز دارو ضرورتی نخواهد داشت. تصمیمگیری درباره تجویز دارو برمبنای این اطلاعات بسیار بهتر از رویکرد «امتحان کردن و مشاهده نتیجه» است؛ چرا که این رویکرد برخی کودکان و بزرگسالان را در معرض داروهای سایکواکتیو (فعالکننده روان) بسیار قویای قرار میدهد که مصرفشان نه تنها مفید نیست، بلکه مشکل را تشدید میکند و عوارض جانبی نامطلوبی را به بار میآورد.
میتوان نقشه مغزی (qEEG) را تفسیر کرد و از آن به عنوان ابزاری بالینی برای ارزیابی عملکرد مغز و ردگیری تغییراتی استفاده کرد که پس از بهرهگیری از مداخلههایی همچون نوروفیدبک یا درمان دارویی در عملکرد مغز ایجاد شده است.
پرسشهای متداول
نتایج نقشه مغزی چگونه تعیین میشود؟
نتایج نقشه مغزی براساس پایگاه دادههای بههنجار و مرتبط با سن تفسیر میشود. به عبارت دیگر نتایج حاصل از مقایسه نقشه مغزی بیمار با نقشه مغزی یک فرد «معمولی» در گزارش به تفصیل شرح داده میشود و گفته میشود که آیا مغز از حالت بههنجار منحرف شده است یا خیر.
آیا نقشهبرداری مغزی برای من مناسب است؟
اگر مطمئن نیستید که آیا نقشهبرداری مغزی برایتان مناسب است، میتوانید برای گرفتن وقت مشاوره از دکتر مرادی و صحبت با ایشان درباره روشهای ممکن با کلینیک تماس بگیرید.