ازآنجایی که بیش از صد نوع تومور بدخیم وجود دارد و مغز انسان دارای صدها ساختار پیچیده و میلیاردها اتصال است، نمی‌توان به طور کلی درباره دوران نقاهت پس از جراحی مغز صحبت کرد. مشکلات و وضعیت قبل و بعد از جراحی مغز به محل قرارگیری تومور در مغز و نوع تومور بستگی دارد. تقریباً تمام بیمارانی که برای درمان مشکلات مغزی تحت عمل جراحی قرار می‌گیرند، ماه‌های متمادی با چالش‌های متعدد روبرو می‌شوند. انجام مراقبت‌های لازم بعد از عمل به شما در رسیدن هر چه زودتر به بهبودی کمک خواهد کرد.
با عوارض جراحی‌های مغزی چه باید کرد؟
پس از جراحی مغز نیز مانند هر عمل تهاجمی دیگری، احتمال بروز عوارض متعدد وجود دارد. بااین حال از آنجایی که مغز کنترل تمام بدن را به عهده دارد، احتمال بروز عوارض جانبی پس از عمل‌های جراحی مغز بالاتر است. کنترل نسبی این عوارض با مراقبت‌های دقیق و اصولی بعد از عمل تا حد زیادی امکان پذیر است. لازم است در این باره با پزشک مشورت نمایید تا برای دوران بعد از جراحی خود را آماده کنید.
جراحی مغز
عملکرد مغز انسان بسیار پیچیده و این سیستم بسیار ظریف است و بافتی ژلاتینی مانند دارد. مغز حتی علی‌رغم محافظت شدن توسط استخوان، مایعات و بافت‌های محکم، همچنان در برابر عفونت، آسیب دیدگی و زائده‌های غیرعادی آسیب‌پذیر است. جراحی مغز گاهی تنها روش نجات جان بیمار است. دلایل مختلفی برای جراحی مغز (کرانیوتومی یا جراحی مغز و اعصاب) وجود دارد. این عمل بر روی ساختارهای آسیب دیده داخل یا اطراف مغز انجام می‌شود. تغییر در جریان خون داخل مغز (هموراژ یا خونریزی مغزی)، تغییر در مایع مغزی نخاعی (عفونت) و بافت مغز (سرطان و ورم) عارضه‌هایی است که جراحی مغز و اعصاب برای درمان آنها توصیه می‌شود. گلیوما، لنفوم، تومور هیپوفیز، مدولوبلاستوما، شوانوما، تومور ثانویه و کوردوما گونه‌هایی از سرطان مغز است که درمان آن نیاز به کرانیوتومی دارد. آسیب‌دیدگی‌های سر مانند ضربه مغزی، زخم جمجمه، کوفتگی، خونریزی مغزی یا شکستگی جمجمه حین تصادف انجام جراحی مغز را ضروری می‌سازد. سکته مغزی آسیبی جدی و کشنده را به مغز وارد می‌کند، افزایش جریان خون نیز منجر به پارگی مویرگ‌های مغز می‌شود و بسیار خطرناک است.
توصیف مختصر کرانیوتومی
جراح در عمل کرانیوتومی، جمجمه را باز می‌کند تا به مغز دسترسی پیدا کند و بتواند نقص یا عفونت را درمان کند. جمجمه باید شکافته شود تا جراح بتواند رگ‌های پاره شده را ترمیم کند و ببندد و لخته خون یا زائده غیرعادی را بردارد. گاهی اوقات بیمار حین عمل هوشیار نگه داشته می‌شود. گاهی عمل جراحی تومورهای مغزی با رادیوتراپی (اشعه درمانی) و شیمی درمانی همراه است که این درمان ها شرایط را برای بیماران مقداری خاص تر می کنند.
عوارض بعد از عمل
بعد از عمل جراحی مغز به مرور عوارضی را مشاهده خواهید کرد که عبارتند از:
عوارض جانبی آنی
بیمار پس از جراحی تومور مغز، ممکن است بلافاصله احساس کند که وضعیتش بدتر از قبل شده است. اگر جراح قبل از عمل بیمار را در مورد این وضعیت آگاه نکرده باشد، ممکن است بیمار ناامید و نگران شود. اما نگرانی زیادی مبنی برای این وضعیت وجود ندارد و برای درک کامل از مزایای برداشتن تومور، ممکن است مدتی طول بکشد.
جراحی مغز ممکن است منجر به ورم مغز شود. تیم جراحی با دقت و نظارت بر وضعیت، اقدامات لازم برای کاهش ورم را انجام می‌دهد. با این حال، احتمال وقوع عوارض زیر وجود دارد: [لطفاً به ارائه اطلاعات مربوط به عوارض احتمالی ادامه دهید.]
- ضعف
- سرگیجه
- عدم تعادل یا عدم هماهنگی
- تغییرات شخصیتی
- گیجی
- اختلالات گفتار
- تشنج
در ابتدا، علائم بعد از جراحی تومور مغز قابل توجه‌تر هستند و بیمار تجربه علائمی ناشناخته را ممکن است داشته باشد. دوره نقاهت پس از جراحی تومور مغزی برای دوستان و خانواده بیمار دوره‌ای دشوار است و بسیاری از افراد نگران می‌شوند که آیا عمل جراحی عزیزشان موفقیت‌آمیز بوده است یا خیر. با این حال، علائم معمولاً کمتر می‌شوند و به تدریج کاهش می‌یابند. پرستاران و پزشکان درمان‌کننده توضیح می‌دهند که این فرآیند عادی است و بخشی از فرآیند نقاهت است. همچنین، جراح بهبودی پس از جراحی مغز را توضیح می‌دهد. برخی از بیماران بهبود کاملی داشته و می‌توانند پس از مدتی به فعالیت‌های روزمره خود ادامه دهند. به عنوان مثال، بیمار می‌تواند به محل کار خود برگردد، اما در ابتدا ممکن است نیاز به حمایت کارفرما داشته باشد.
مشکلات درازمدت
اگر جراحی تومور مغزی داشته باشید، بسته به محل تومور ممکن است، بیمار با اختلالات مزمن گفتار یا ضعف دست یا پا مواجه شود. برخی بیماران به طور کامل بهبود می‌یابند، البته بهبودی کامل زمان‌بر است. تعدادی از بیماران نیز هرگز به سطح فعالیت قبل از عمل برنمی‌گردند. برای رفع یا کاهش عوارض بلند مدت جراحی، پزشک شما گزینه های درمانی متفاوتی را پیش پایتان خواهد گذاشت.
بعد از جراحی، در بیمارستان
اگر می‌خواهید بدانید که در چند ساعت و چند روز نخست پس از عمل جراحی تومور مغز چه اتفاقاتی می‌افتد و بیمار چه حسی دارد، در ادامه با همراه باشید.
به هوش آمدن پس از عمل
اکثر بیماران مدت کوتاهی پس از جراحی مغز به هوش می‌آیند. اما جراحان تحت شرایط خاص تصمیم می‌گیرند که بیمار را چند روز بیشتر بیهوش نگه دارند تا روند بهبود تسریع شود. بیمار با آرام‌بخش خواب نگه داشته می‌شود. برای بهبود تنفس بیمار بیهوش از دستگاه تنفس مصنوعی استفاده می‌شود، متصل بودن بیمار به دستگاه تنفس باعث نگرانی و وحشت نزدیکان وی می‌شود. البته جراح شرایط را برای خانواده بیمار توضیح می‌دهد و ایشان را حتی الامکان آماده می‌کند.
زمان به هوش آمدن پس از عمل
بعد از این عمل مهم، بیمار به هوش می‌آید و معمولاً به بخش مراقبت‌های ویژه یا بخش ریکاوری پیشرفته منتقل می‌شود. در بخش مراقبت ویژه، بیمار تحت نظارت خصوصی قرار دارد و در بخش ریکاوری با دقت تحت نظر قرار می‌گیرد. جراح و متخصص بیهوشی به طور کامل پیشرفت بیمار را نظارت می‌کنند. این بخش‌ها بخش‌هایی از بیمارستان هستند که شلوغی و سروصدا را دارند و برای بسیاری از افراد عجیب و ناخوشایند به نظر می‌رسند. بیمار تحت تأثیر داروهای مسکن و بیهوشی قرار دارد و به همین دلیل در وضعیت خواب‌آلودی قرار دارد.
تحت نظر گرفتن و مراقبت
پرستار علائم عصبی بیمار را تحت نظر دارد و همان تست‌های قبل از عمل را انجام می‌دهد. برای مثال پرستار سطح هوشیاری بیمار را می‌سنجد، برای این کار نور را به چشمان بیمار می‌تاباند تا واکنش مردمک‌ها را بررسی کند. کاف دستگاه فشارسنج به بازوی بیمار متصل است و گیره کوچکی (پالس اکسی‌متر) به نوک انگشت بیمار زده می‌شود تا نبض و میزان اکسیژن دائماً اندازه‌گیری شود. پرستار فشار خون را اندازه‌گیری می‌کند و پس از به هوش آمدن بیمار، آزمایش‌های عصبی را هر 15 دقیقه یکبار انجام می‌دهد.
زخم
زمانی که بیمار به هوش می‌آید، محل زخم پانسمان می‌شود و این پانسمان معمولاً برای 5 روز روی سر باقی می‌ماند. بخیه‌ها یا گیره‌های جراحی معمولاً در بازه زمانی 14 تا 5 روز پس از جراحی برداشت می‌شوند. برخی از جراحان از نخ‌های بخیه با سرعت جذب کم استفاده می‌کنند تا نیازی به برداشتن بخیه نباشد. همچنین، یک لوله برای تخلیه مایعات قرار داده می‌شود که 24 ساعت پس از عمل برداشته می‌شود. اگر سر قبل از جراحی تراشیده شده باشد، بیمار هنگام دیدن سر خود در ظرف طاس شوکه می‌شود. البته، موها دوباره رشد خواهند کرد، اگرچه سرعت رشد موها برای همه بیماران یکسان نیست. در ابتدا، سر اندکی خارش دارد، اما به بیمار توصیه می‌شود نزدیک محل زخم را خارش ندهد. اگر عمل نزدیک به گیجگاه (بین گوش و خط رویش مو) انجام شده باشد، فک تا چند روز یا چند هفته پس از جراحی سفت و دردناک خواهد بود. همچنین، به دلیل بریدن یا برداشتن عضلات فک توسط جراح، بیمار نمی‌تواند به راحتی دهان خود را باز کند. خشکی و سفتی فک در مدت زمان کوتاهی بهبود می‌یابد. تمرین حرکت جویدن و جویدن آدامس بهبود فک را تسریع می‌دهد. برخی بیماران ممکن است پیشانی یا صورت خود را ورم دهند. این ورم تا چند روز پس از جراحی کمرنگ‌تر می‌شود.
لوله‌ها و لوله‌های تخلیه
پس از آن که بیمار کاملاً به هوش آمد، لوله‌های مختلفی را در بدن پیدا می‌کند و باید مدتی ماسک اکسیژن را روی صورت تحمل کند. روبرو شدن با این همه لوله ترسناک است، اما اگر بیمار کاربرد هر لوله را بداند، احساس بهتری خواهد داشت:
- سرم برای دریافت دارو، تزریق خون و مایعات تا زمانی که بیمار بتواند دوباره غذا بخورد.
- برای گرفتن نمونه خون و اندازه‌گیری دقیق فشار خون، لوله‌ای در شریان مچ دست یا پا قرار داده می‌شود.
- یک یا چند لوله تخلیه از محل زخم خارج می‌شود که به کیسه یا بطری جمع‌آوری متصل است. این لوله‌ها خون و مایع بافتی را از محل جراحی خارج می‌کنند.
- سوند ادراری برای اندازه‌گیری خروجی ادرار داخل مثانه گذاشته می‌شود.
- لوله‌ای (لوله نازوگاستریک یا لوله بینی ـ معده‌ای) برای بهبود حال بیمار و پیشگیری از تهوع، از راه بینی وارد معده می‌شود.
یکی از لوله‌هایی که از محل پانسمان سر خارج می‌شود، درناژ بطنی خارجی (EVD) است که مایع اضافی را از مغز تخلیه می‌کند تا مایع اضافی داخل مغز انباشته نشود و مشکل هیدروسفالی پیش نیاید. فشار داخل جمجمه (ICP)نیز اندازه‌گیری می‌شود. لوله خارج شده از سر به دستگاهی متصل می‌شود که فشار داخل سر را اندازه‌گیری می‌کند. این لوله تقریباً پس از یک روز درآورده می‌شود. پرستار خروجی ادرار را اندازه‌گیری می‌کند تا متوجه شود که آیا حجم مایع داخل بدن بسیار زیاد یا بسیار کم است. کم بودن مایع علامت کم بودن آب بدن است. حفظ تعادل مایع مانع از ورم کردن دور محل عمل مغزی می‌شود.
مسکن
بیمار هنگام به هوش آمدن سردرد دارد که البته این درد با مصرف مسکن کنترل می‌شود. جراح مصرف مسکن قوی را توصیه نمی‌کند، چون مسکن قوی علائم مهم را می‌پوشاند. درد شدید پس از عمل مغز غیرعادی است. جراحی روی ستون فقرات با درد بیشتری همراه است و بیمار پس از این عمل، مسکن از راه سرم دریافت می‌کند. اگر درد ساکت نشد، بیمار باید موضوع را به پزشک اطلاع دهد تا دوز دارو در صورت لزوم تغییر داده شود.
دوران نقاهت بعد از جراحی مغز و مراقبت‌های لازم
دوران نقاهت جراحی مغز، نیز مانند هر جراحی دیگری یک‌شبه تمام نمی‌شود. دوران بهبود هر بیمار با دیگری تفاوت دارد و کیفیت آن به عامل‌های زیر وابسته است:
- محل تومور داخل مغز
- ناحیه‌هایی که تحت عمل جراحی قرار گرفته است.
- سن و وضعیت سلامت عمومی بیمار
قبل از آن که بیمار ترخیص شود، پزشک دستورهای لازم را برای انتقال از بیمارستان به خانه، به صورت مکتوب و شفاهی به بیمار و خانواده وی ارائه می‌دهد. برای مثال پزشک روش مراقبت از زخم را توضیح می‌دهد، داروهای لازم را تجویز می‌کند، زمان ویزیت پس از عمل را تعیین می‌کند و شماره تلفنی را برای مواقع اورژانسی اعلام می‌کند.
تعویض پانسمان
پانسمان‌های روی زخم باید به صورت روزانه تعویض شود (درباره این که آیا اجازه تعویض پانسمان را در خانه دارید یا خیر حتماً با پزشک معالج خود صحبت کنید). باید توجه داشت که برای ضد عفونی کردن به هیچ عنوان نباید از بتادین به طور مستقیم روی زخم استفاده کرد و باید تنها اطراف زخم را با آن تمیز نمود زیرا باعث کند شدن روند بهبود زخم خواهد شد.
حمام
درمورد زمان مناسب برای حمام رفتن با پزشک مشورت کنید. پزشک معالج احتمالاً بعد از 2 تا 5 روز پس از جراحی اجازه حمام به بیمار می‌دهد ولی بیمار باید بداند که لازم است برای شست و شو باید از شامپوی بچه استفاده کند.
درمان توانبخشی
برخی بیماران به درمان‌های بیشتری نیاز دارند که انجام آنها در خانه ممکن نیست. در این حالت بیمار برای مدت کوتاهی در مراکز توانبخشی بستری پذیرش می‌شود تا ایمنی و تاثیرگذاریی نقاهت تضمین شود. در ادامه روش‌های مختلف درمان توانبخشی پس از سکته مغزی را توضیح می‌دهیم.
طب فیزیکی و فیزیوتراپی
متخصص طب فیزیکی توانایی بیمار را برای راه رفتن و بالا و پایین رفتن از پله‌ها قبل از ترخیص ارزیابی می‌کند و در صورت لزوم روش‌های مناسبی را برای افزایش توانایی وی توصیه می‌کند. طب فیزیکی با هدف افزایش قدرت و تعادل بیمار انجام می‌شود.
کاردرمانی
متخصص کاردرمانی توانایی بیمار را برای انجام فعالیت‌های ظریف و کاربردی، مانند لباس پوشیدن، استحمام و رعایت بهداشت فردی ارزیابی می‌کند.
آسیب شناسی زبان گفتار
متخصص آسیب شناسی زبان و گفتار اختلال‌های مربوط به زبان، گفتار و تفکر را ارزیابی و درمان مناسب را توصیه می‌کند و به بیمارانی که دچار اختلالات بلع هستند، کمک می‌کند.
مراقبت‌های خانگی
پزشک و پرستار توصیه‌های لازم را درباره مراقبت بعد از عمل تومور مغزی در منزل و اتفاقات احتمالی دوران نقاهت پس از جراحی مغز، قبل از ترخیص بیمار به وی و خانواده‌اش ارائه می‌دهند. یکی از این توصیه‌ها درباره زمان تماس با اورژانس است. اگر بیمار دچار عارضه‌های زیر شد، به سرعت با اورژانس تماس بگیرید:
- مشکلات تنفسی
- تشنج بی‌سابقه
- بیشتر شدن تشنج‌ها
- عوض شدن نوع تشنج
اگر علائم زیر را در بیمار مشاهده کردید، حتماً با پزشک معالج وی تماس بگیرید:
- دشواری در ادرار کردن
- بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع
- گیج بودن بیمار یا فراموشکار شدن وی
- توهم داشتن
- مشاهده تغییرات قابل توجه در رفتار یا خلق و خوی بیمار
- مشکلات بینایی یا شنوایی
- خستگی بیش از حد یا به سختی از خواب بیدار شدن
- حالت تهوع یا استفراغ
- احساس ضعف در بازوها یا پاها یا به سختی راه رفتن
- بیشتر یا شدیدتر شدن سردردها
- احساس گزگز و سوزن سوزن شدن یا بی‌حسی در صورت، بازوها یا پاها
- غش کردن یا تشنج
- اختلالات گفتاری
- افزایش حساسیت به نور، خشک و سفت شدن گردن یا تب بالای 38 درجه سلسیوس
- قرمز، متورم و دردناک شدن ساق پا
اگر به تازگی تحت عمل جراحی مغز قرار گرفته اید یا قرار است عمل مغز داشته باشید ممکن است درمورد انجام دادن یا ندادن برخی کارها سوالاتی برای شما مطرح شده باشد. مواردی که باید در نظر داشته باشید عبارتند از:
رانندگی
امکان رانندگی پس از جراحی مغز به گستردگی جراحی و دوران نقاهت بیمار بستگی دارد. به علاوه اگر بیمار دچار تشنج شود، نباید برای مدتی رانندگی کند. بیمار حدوداً دو هفته پس از جراحی مغز معاینه می‌شود و پزشک توانایی وی را برای رانندگی در این زمان می‌سنجد. چنانچه بیمار فقط تحت نظر باشد یا درمان پرتودرمانی روی وی انجام شود، امکان رانندگی به وجود تشنج مربوط می‌شود و اگر بیمار تشنج نداشته باشد، در این شرایط محدودیتی برای رانندگی وجود نخواهد داشت. با این حال چون جراحی های مختلف مغزی با هم متفاوتند توصیه می شود در این باره حتما با پزشک معالج خود مشورت نمایید.
مسافرت
سفر بعد از جراحی تومور مغز به گستردگی جراحی، چگونگی دوران بهبود و طرح درمان و البته مقصد سفر بستگی دارد. پزشک معالج مناسب بودن سفر را پس از جراحی مغز و در دوران تحت نظر بودن و پرتودرمانی، با توجه به شرایط خاص بیمار تعیین می‌کند.
کار
کار کردن پس از عمل مغز به گستردگی جراحی، کیفیت دوران نقاهت و نوع فعالیت‌های شغلی بستگی دارد. اکثر بیماران می‌توانند 8 ـ 6 هفته پس از عمل تومور مغز در محل کار حاضر شوند. البته پزشک معالج و بیمار تصمیم نهایی را با توجه به شرایط موجود اتخاذ می‌نمایند. زمانبندی پرتودرمانی به گونه‌ای تنظیم می‌شود که خللی را در ساعات کاری ایجاد نکند. پرتودرمانی استریوتاکتیک درمانی منحصر به فرد است و پرتودرمانی فرکشنال فقط چند روز در دقیقه طول می‌کشد. اگر فاصله محل سکونت بیمار تا بیمارستان زیاد باشد، می‌توان پرتودرمانی روزانه را در یک کلینیک محلی انجام داد.
تغذیه
بیمار باید از نیمه شب قبل از عمل ناشتا باشد. رژیم غذایی بیمار بعد از عمل جراحی به مرور و با توجه به میزان تحمل بیمار پیشرفت داده می‌شود و در واقع تغذیه بیمار از همان روز جراحی شروع می‌شود. بیهوشی عمومی و داروهای مسکن بر سیستم گوارشی اثر می‌گذارد و تغییراتی را در اجابت مزاج ایجاد می‌کند. شایع‌ترین مشکل یبوست است که با دارو برطرف می‌شود. مشکلات گوارشی مربوط به پرتودرمانی رایج نیست، البته با در نظر گرفتن تفاوت‌های هر بیمار می‌توان ناراحتی‌های بروز یافته را درمان کرد.
فعالیت/ ورزش
فعالیت پس از عمل مغز به گستردگی جراحی، کیفیت دوران نقاهت و نوع فعالیت‌های مورد نظر بستگی دارد. متخصص بیمار را یک یا دو روز بعد از عمل برای پایین آمدن از تخت راهنمایی می‌کند. همچنین به بیمار توصیه می‌شود که راه برود و مدت و سرعت راه رفتن را به تدریج و به موازات قوی‌تر شدن خود افزایش دهد. پزشک معالج مناسب بودن انجام وزش‌ها و فعالیت‌های سنگین را با توجه به وضعیت بیمار تعیین می‌کند. ورزش و فعالیت در دوران تحت نظر بودن و پرتودرمانی محدودیتی ندارد.
دارو
مصرف بسیاری از داروهای معمول، مانند انواع ویتامین و داروهای تجویزی قبل از ترخیص دوباره شروع می‌شود. لازم نیست که مصرف داروهای معمولی در دوران پرتودرمانی و تحت نظر بودن بیمار قطع شود. پزشک معالج دستور مصرف داروهای خاص جراحی و یا تومور مغز، مانند استروئیدها، داروهای ضدتشنج، داروهای سرگیجه، درد و حالت تهوع و استفراغ را با توجه به شرایط بیمار پس از عمل جراحی مغز تعیین می‌کند. مصرف این داروها نیز در دوران پرتودرمانی و نظارت منعی ندارد.
فعالیت جنسی
کیفیت رابطه جنسی قبل و بعد از عمل جراحی مغز صرفاً به توانایی و تمایل بیمار بستگی دارد. منعی برای برقراری رابطه جنسی در دوران تحت نظر بودن و پرتودرمانی وجود ندارد.
بارداری
بارداری قبل از جراحی و در زمان پرتودرمانی، به دلیل عوارض بیهوشی، داروهای خاص و پرتودرمانی برای جنین در رحم توصیه نمی‌شود. پزشک معالج و بیمار زمانبندی بارداری را با توجه به شرایط خاص موجود پس از جراحی و در دوران پرتودرمانی و نظارت تعیین می‌کنند.
جلوگیری از بارداری
روش‌های جلوگیری از بارداری که در آنها هورمون مصرف می‌شود، بر بعضی تومورها اثر می‌گذارند، بنابراین مصرف داروهای پیشگیری باید تحت نظر پزشک باشد. روش‌های انسدادی جلوگیری در هر زمان قابل قبول هستند و با هیچ یک از روش‌های درمان تداخل ندارند.
