مغز انسان با استفاده از نیروی الکتریکی عمل میکند. در هر لحظه از روز، میلیونها نورون در مغز سیگنالهای الکتریکی را ارسال میکنند تا با سایر نورونها در ارتباط باشند و افکار، احساسات و رفتار انسان را بوجود آورند. محققان علوم اعصاب برای سالها به منظور بهتر درک کردن مشکلاتی مانند اعتیاد، اضطراب، عوارض عصبی و اختلالات خلقی، بر روی مغز تحقیقات انجام دادهاند. یک روش جدید به نام نقشهبرداری مغز (QEEG) میتواند به ما اطلاعات جدیدی دربارهٔ عملکرد روزانهٔ مغز ارائه دهد. این روش غیرتهاجمی میتواند به متخصصان در ارزیابی احساسات، الگوهای فکری، استرس و اضطراب، انعطافپذیری شناختی و سایر مشکلات کمک کند. تست QEEG اطلاعات مربوط به سلامت فعالیت مغزی و یا وجود فعالیت کم یا زیاد در مغز را فراهم میکند. این تست یک نقشه تصویری از مغز ایجاد کرده و به متخصصان اطلاعات لازم را دربارهٔ مغز ارائه میدهد.
نقشهبرداری مغزی چیست؟
نقشهبرداری مغز یا الکتروانسفالوگرافی کمی (QEEG)، یک ابزار تشخیصی است که با تجزیه و تحلیل فعالیت الکتریکی مغز از طریق EEG، فعالیت مغز را در مناطق مختلف آن اندازهگیری میکند. این ابزار توانایی بررسی عملکرد مغز را دارد و میتواند محل فعالیت الکتریکی بیشتر یا کمتر در مناطق مختلف مغز را تعیین کند، که این امر به نوعی نقاط ضعف و قوت و همچنین مشکلات مغزی اعم از اختلالاتی مثل AD/HD، اضطراب، افسردگی، آلزایمر، اختلالات یادگیری، و اختلال وسواس اجباری را مشخص میکند.
برای انجام QEEG، ابتدا با قرار دادن کلاه EEG بر روی سر و گرفتن نوار مغزی از فرد اقدام میشود، سپس با انجام عملیات پیچیدهای از جمله تبدیل فوریه و ویولت بر روی EEG، اطلاعات مورد نیاز به دست میآید.
نتیجه این پردازشها به صورت یک سری تصاویر (سرهای رنگی) تبدیل میشود که به آن QEEG یا نقشه مغزی معروف است. به طور کلی، نقشه مغزی به ما امکان میدهد تا زبان مغز را ترجمه کنیم. در این نقشه، هر سر رنگی نمایانگر فعالیت یک موج مغزی است. ترکیب این امواج با یکدیگر منجر به عملکرد مناسب یا نامناسب مغز میشود. امواجی که فعالیت مناسبی دارند، با رنگ سبز نشان داده میشوند، در حالی که فعالیت زیاد امواج مغزی با رنگ قرمز و فعالیت کم با رنگ آبی نشان داده میشود. مقایسه با روشهای دیگر تصویربرداری مغز مانند CT، MRI، PET که به عواملی مانند جریان خون مغزی، متابولیسم، یا ساختار مغز میپردازند، QEEG ابزاری است که فقط میزان فعالیت الکتریکی مغز را اندازهگیری میکند.
تنظیم و تهیه نقشه مغزی
اگرچه نقشه برداری مغزی، فعالیت مغز مورد ارزیابی قرار میدهد، عملکرد تست qEEG نسبتا ساده میباشد. پیش از تهیه نقش مغزی، متخصص پیشانی و لاله گوش شخص را تمیز کرده تا پوست را از هرگونه چربی پاک کند. سپس متخصص کلاه مخصوصی که دارای سوراخهای کوچکی است را بر روی سر شخص قرار میدهد. پس از اعمال ژل خنککننده در سوراخها، کلاه به وسیلهی مجموعهای از سیمها به دستگاه EEG متصل میشود. در این مرحله، شخص و متخصص هر دو میتوانند امواج مغزی را بر روی صفحه رایانه مشاهده کنند.
معمولا، نقشهبرداری مغزی شامل دو بخش مختلف است: ثبت امواج مغزی و ایجاد نقشه مغزی رنگی.
ثبت امواج مغزی
متخصص در هر دو حالتی که چشمهای بیمار باز و بسته هستند، امواج مغزی را ثبت میکند. بیمار بایستی آرام و بیحرکت بنشیند. تصویرسازی یک فعالیت آرامشبخش مانند استراحت در کنار ساحل میتواند به فرد در کاهش فعالیت حرکتی و تسکین عضلات کمک نماید. مدت زمان مورد نیاز برای ثبت امواج مغزی متفاوت است، اما به طور معمول این فرآیند معمولا بین ۱۰ تا ۲۰ دقیقه طول میکشد.
ایجاد نقشه مغزی
بعد از ثبت امواج مغزی، متخصص نیاز به تحلیل و تفسیر نقشه مغزی دارد. پس از اتمام تفسیر، دادهها به صورت نقشه مغزی رنگی تبدیل شده و متخصص این نقشه را بعدا با بیمار بررسی میکند.
گزارش نقشه مغزی
گزارش نقشه مغزی یک مجموعه اطلاعات چند صفحهای است که روش عملکرد بخشهای مختلف مغز را به تصویر میکشد. این نقشهبرداری مغزی به متخصص کمک میکند تا بخشهایی از مغز که دارای عملکرد طبیعی یا غیر طبیعی هستند را بررسی کند. در نتیجه، متخصص میتواند وجود موارد زیر را تایید کند:
- اضطراب
- افسردگی
- تشنج
- بیخوابی
- صرع
- آسیبدیدگی سر
- تومور مغزی
- مشکلات مرتبط با حافظه
نقشهبرداری مغزی همچنین جهت تشخیص موارد زیر نیز به متخصص کمک میکند:
- دشواری در توجه و دقت
- رفتار تکانشی
- دشواری در کنترل احساسات
- ضعف در توانایی حل مساله
پزشکان میتوانند با مشاهده انواع تجزیه و تحلیلهای ذکر شده در گزارش، به تفسیر نقشه مغزی بپردازند. تجزیه و تحلیل گزارش شامل موارد زیر میباشد:
- تحلیل کمیت
- تحلیل تشخیصی
- تحلیل کمیت: عملکرد لوبهای مغز
این قسمت از گزارش نقشه مغزی به فعالیت امواج مغزی در هر لوب از مغز اشاره دارد. امواج مغزی نشاندهنده انواع مختلف فعالیتهای ذهنی، شناختی یا احساسی است که انسان برای عملکرد موثر به انجام آن نیاز دارد. بر روی نقشه مغزی، رنگ سبز معمولا نشاندهنده سطح طبیعی فعالیت، رنگ قرمز نشاندهنده سطوح بالا و رنگ زرد نشاندهنده سطوح شدید فعالیت است.
امواج دلتا
امواج دلتا، معروف به امواج خواب، برای بازسازی و جوانسازی بدن ضروری میباشند. این امواج با فرکانس پایین در زمان خواب، آرامش یا مراقبه عمیق ایجاد میشوند.
امواج تتا
امواج تتا برای ساخت خاطرات و پردازش اطاعات به انسان کمک میکند. امواج تتا همچنین در جهت خلق، احساس، رویاپردازی و اعتماد به شهود به انسان کمک میکنند. این امواج در زمان تمرکز، مراقبه و دعا به طور قابل توجهی قویتر هستند.
امواج آلفا
امواج آلفا برای تمرکز بر حضور، آرامش، هوشیاری و دقت به انسان کمک میکنند.
امواج بتا
این امواج اغلب در ساعات کاری ظاهر میشوند. به طور معمول، امواج بتا هنگام انجام کار، تفکر، انجام وظایف یا شرکت در فعالیتهایی که به تفکر منطقی، تمرکز، خلاقیت و توجه نیاز دارند، بروز میکنند.
امواج گاما
امواج گاما سریعترین نوع امواج تولید شده توسط مغز هستند. این امواج مسئول عملکرد شناختی، حافظه و یادگیری هستند و به شخص جهت تمرکز و توجه بر فعالیت مورد نظر کمک میکنند. این امواج همچنین به منظور پردازش دادهها و حل مسئله به افراد یاری میرسانند.
هر لوب در مغز به مقدار خاصی از امواج مغزی برای عملکرد صحیح نیاز دارد. برای نمونه:
- سطح پایین امواج بتا و گاما در لوب پیشانی که مهارتهای حل مساله را بر عهده دارد میتواند بر کنترل رفتارها و روابط اجتماعی تاثیر بگذارد.
- امواج بتا و گامای بیشفعال در لوب آهیانهای که به انسان در پردازش درونداده های حسی کمک میکند، میتواند سبب بیشفعالی شخص شود.
- میزان بالای امواج دلتا و تتا در لوب پس سری میتواند باعث بروز مشکلات حافظه شده و بر ادراک عمقی و توانایی شخص در تشخیص چهرهها و اشیاء تاثیر بگذارد.
تحلیل تشخیصی: عملکرد شناختی مغز
این جنبه از گزارش نقشه برداری مغز به طور ویژه بر عملکرد شناختی، عاطفی و اجرایی بیمار تمرکز دارد. با استفاده از این گزارش، متخصصین میتوانند در مورد احتمال بروز عارضههایی که بر این نوع عملکردها اثر میگذارند، اطلاعات لازم را در اختیار بیمار قرار دهند. این عارضهها شامل:
- فراموشی
- دمانس یا زوال عقل
- دلیریوم یا روانآشفتگی
- سکته مغزی
- اضطراب
- اختلال دو قطبی
- اختلال نقص توجه و بیشفعالی
- اختلال وسواس فکری- عملی
- اوتیسم
- اختلال استرس پس از سانحه
- اختلال کارکرد اجرایی
نقشه مغزی رنگی: معنی رنگهای قرمز، سبز و آبی
مغز، بسته به نوع فعالیتی که در حال انجام آن است، امواج مغزی با فرکانسهای مختلفی تولید میکند. با استفاده از تکنیک نقشهبرداری مغز (QEEG) و اندازهگیری این فرکانسها، میتوان مشاهده کرد که مغز در چه شرایطی عملکرد بهینه ندارد.
نتایج تست QEEG با استفاده از نمرات Z نمایش داده میشوند. این نمرات، انحراف معیار نسبت به الگوی معمولی فعالیت مغزی در جمعیت سالم و در یک گروه سنی خاص را نشان میدهند. نمرات Z با توجه به تعداد انحراف معیار از مقدار استاندارد، از 3- تا 3+ متفاوت هستند. این نمرات روی نقشه مغز قرار میگیرند و با استفاده از انحراف مثبت یا منفی، با رنگ مشخص میشوند. مقدار صفر نمره میانگین را نشان میدهد و با رنگ سبز نمایش داده میشود. رنگ قرمز نشاندهنده فعالیت بیش از حد (انحراف مثبت) است و رنگ آبی نشاندهنده کاهش فعالیت (انحراف منفی) میباشد.
نقشه مغزی نرمال
نقشه مغزی نشان میدهد که مغز چگونه از پنج سرعت اصلی امواج مغزی برای خواب یا خوابآلودگی، آرامش، تمرکز و استرس استفاده میکند. برای این منظور، کلاهی ویژه برای نقشهبرداری مغزی بر روی سر شخص قرار میگیرد. با استفاده از این کلاه، متخصص متوجه میشود که امواج در هر ناحیه از مغز چگونه عمل میکنند. پس از تهیه نقشه مغزی، این نقشه به یک پایگاه داده با اطلاعات مربوط به مغزهایی از سنین مختلف ارسال میشود. سپس، نقشه مغزی بیمار با افراد دیگر در همان رده سنی مقایسه میشود، این روش میتواند تضمین کنندهی عملکرد صحیح مغز باشد.
نقشه مغزی در روانشناسی
نقشه مغزی به پزشکان حوزه سلامت روان اجازه میدهد که عملکرد بخشهای مختلف مغز را به طور مستقل و یا با یکدیگر ارزیابی کنند. به این صورت پزشک متخصص میتواند تشخیص دهد که کدام یک از فرکانسهای مغز از تعادل خارج است و در نتیجه یک برنامه شخصی به شما ارائه میدهد تا بر مشکلات مورد نظر غلبه کنید.
نقشه مغزی فرد مضطرب
فعالیت امواج مغزی به صورت بیش از حد یا کمتر از حد طبیعی بر روی نقشه برداری مغزی میتواند نشانه اضطراب باشد. برای مثال، میزان بیش از حد امواج دلتا، میتواند منجر به عدم توانایی در تفکر به شیوه صحیح باشد. همچنین اگر امواج دلتا کمتر از حد طبیعی باشد میتواند از احیای مغز جلوگیری کند و سبب بروز مشکل در روند خواب شود. در ارتباط با نقشه مغزی فرد مضطرب بایستی توجه شود که نقشه مغزی در موارد زیر نیز میتواند نشاندهنده اختلال اضطراب باشد:
- فعالیت پایین امواج تتا، که معمولا نشاندهنده کاهش استرس و کاهش آگاهی هیجانی است، را بیان میکند.
- فعالیت بسیار فراوان در امواج تتا، که به افزایش بیش از حد و احساس نا آرامی منجر میشود.
- فعالیت پایین امواج آلفا که میتواند منجر به استرس زیاد، بیخوابی و اختلال وسواس فکری- عملی شود.
- فعالیت بالای امواج گاما که میتواند سبب بروز استرس و برانگیختگی شود.
نقشهبرداری مغزی به رفع اضطراب کمک میکند.
نقشه مغزی فرد افسرده
عوامل و شرایط مختلفی میتوانند سبب بروز افسردگی شوند. در بسیاری از موارد، افسردگی در اثر عدم تعادل هورمونی در مغز ایجاد میشود و مصرف دارو و یا تغییر در نحوه زندگی میتواند به رفع این مشکل کمک کند.
در چنین شرایطی، تصویر سازی مغزی فرد افسرده، به متخصص کمک میکند تا علت اصلی افسردگی را تشخیص دهد و برنامه درمانی مناسبی را طراحی کند.
نقشه مغزی اوتیسم
نقشه مغزی اوتیسم الگوهای ارتباط یا انسجام غیرطبیعی در مناطق مربوط به زبان و تکلم در مغز را نشان میدهد. همین مسئله سبب کاهش میزان عملکرد در رشد زبانی کودکان مبتلا به اوتیسم میشود که یک نقص اصلی در اوتیسم به شمار میرود. به علاوه، الگوهای غیرمعمول امواج مغزی در بخش خلفی راست مغز در کودکان و نوجوانانی که از اختلال طیف اوتیسم رنج میبرند، دیده میشود.
این قسمت از مغز به درک نشانههای اجتماعی غیر کلامی و حالات چهره یا احساسات افراد دیگر مرتبط میباشد. در کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم، در صورت وجود عدم تعادل در نقشه مغزی، این قسمت از مغز برای تجزیه و تحلیل و درمان از اولویت بالایی برخوردار است.
با بهرهگیری از برنامههای درمانی مبتنی بر نتایج نقشهبرداری مغز، ارتباطات مغزی تقویت میشوند، که بهبود کارایی و سرعت پردازش اطلاعات را درون شبکهها و مناطق مغز تسهیل میدهد. این رویکرد منجر به کاهش علائم منفی و بهبود وضعیت میشود.
نقشه مغزی بیشفعالی
بر طبق تجزیه و تحلیل نقشه مغزی؛ پروتکلهای نوروفیدبک به گونهای ایجاد شدهاند که علائم خاص مربوط به شبکههای عملکردی مغز که غیر طبیعی یا نامنظم هستند را هدف قرار میدهند. در ارتباط با نقشه مغزی کودک بیشفعال بایستی توجه شود که اگر کودک بیشفعال، در مورد تمرکز بر روی امور مشکل داشته باشد و شبکه توجه در تحلیل نقشه مغزی، نشاندهنده ناهنجاری قابل توجه باشد، درمان نوروفیدبک بایستی بهبود عملکرد و ارتباطات در مناطقی از شبکه توجه که ضعیف یا مختل هستند را هدف قرار دهد. نوروفیدبک همچنین باعث بهبود ارتباطات بین شبکههای توجه و دیگر شبکههای ضروری برای بهبود عملکرد بهینه مغز میشود.
نقشه مغزی افراد دو قطبی
تحقیقات در حال انجام در زمینه بررسی تأثیر نقشهبرداری مغز بر اختلال دو قطبی در کودکان و بزرگسالان در مراحل ابتدایی است. مطالعات نشان میدهند که نقشهبرداری مغز، همراه با مصرف دارو و سایر روشهای درمانی، بهبود این اختلال را تسریع میکند.
با توجه به فقدان تحقیقات کافی در این مورد، توصیه میشود زمانی که روشهای درمانی دیگر به نتیجه مطلوب دست پیدا نکرده و علائم عارضه همچنان باقی مانده یا تشدید شدهاند، نوروفیدبک بر اساس نتایج نقشه مغزی به عنوان یک گزینه در نظر گرفته شود. بسیاری از افراد مبتلا به اختلال دو قطبی در استفاده بلندمدت از دارو با مشکل مواجه هستند، حتی زمانی که داروها در تثبیت روحیه شخص موفق عمل کردهاند. استفاده از نوروفیدبک بر اساس نتایج نقشه مغزی به بسیاری از افراد مبتلا به اختلال دو قطبی کمک کرده تا با مصرف داروی کمتر احساس ثبات بیشتری داشته باشند. در برخی از افراد، کاهش میزان داروی مورد نظر امکانپذیر است. در بعضی از موارد، افراد پس از استفاده بلندمدت از نوروفیدبک میتوانند مصرف دارو را قطع کرده و از ثبات خلقی کافی برخوردار باشند.
نقشه مغزی فرد وسواسی (OCD)
نقشهبرداری مغزی افراد مبتلا به اختلال وسواس نشان میدهد که در بخشهایی از مغز مرتبط با عواطف و واکنش به آنها، فعالیت غیرطبیعی دارند. همچنین، عدم تعادل در سطح سروتونین نیز از جمله ویژگیهای این اختلال است. با استفاده از نوروفیدبک بر اساس نتایج نقشه مغزی، بخشهایی از مغز که با کنترل و واکنش عاطفی مرتبط هستند آموزش داده میشوند. نوروفیدبک به مغز بازخورد مستقیمی از عملکرد آن ارائه داده و مغز از طریق این بازخورد میتواند خود را بهتر تنظیم کرده و در نتیجه علائم وسواس کاهش داده میشوند. با انجام جلسات متعدد، مغز بدون بازخورد، برای بهبود عملکرد آموزش میبیند و باعث تحولات دائمی و بهبود در عملکرد میشود.
نقشه مغزی و اسکیزوفرنی
امواج مغزی تکانههای الکتریکی هستند که در اثر ارتباط میلیونها نورون در سر با یکدیگر ایجاد میشوند. امواج مغزی اطلاعات مهمی در مورد عملکرد کلی مغز ارائه میدهند. بررسی نقشه مغزی افراد مبتلا به اسکیزوفرنی نشان میدهد که در زمانی که چشمها بسته میشوند، توان مطلق در نوسانات آهسته (دلتا و تتا) افزایش مییابد و در عین حال، امواج آلفا کاهش مییابد.
نقشه مغزی و تومور
در زمان جراحی تومور مغز، خودداری از آسیب وارد کردن به مناطق مغز مرتبط با زبان، حرکت و عملکرد حسی ضروری است. با استفاده از نقشه مغزی میتوان بخشهای حیاتی مربوط به عملکرد زبان، حرکت و حس را تعیین و حفظ کرد. اگرچه برخی از دادهها میتوانند قبل از جراحی جمعآوری شوند، مانند اسکنهایی که محل تنههای اصلی عصبی را مشخص میکنند، اما در طول عمل جراحی، نقشهبرداری مغزی نیز به کار میرود. به شکلی که یک جراح مغز و اعصاب قادر باشد با دقت بیشتری بازخورد در مورد بخشهای عملکردی مغز نزدیک به تومور دریافت کند.
نحوه تفسیر و خواندن نقشه مغزی
با توجه به این که معیارهای نقشه مغزی در پایگاه داده اصلی مطابق با توزیع گاوس هستند، بیمار با محاسبه نمرات Z با جمعیت مقایسه میشود. معمولا نمرات z با مقدار مطلق بیش از 2 غیر معمول در نظر گرفته میشوند (با توجه به این که 95 درصد از مقادیر در محدوده -2 و +2 هستند)، و مقادیر مثبت نشاندهنده فعالیت بیش از حد و مقادیر منفی نشاندهنده فعالیت کمتر از حد طبیعی هستند.
آیا نقشه مغزی نحوه بهبود عملکرد مغز را نشان میدهد؟
اگرچه نقشهبرداری مغزی در بیشتر مواقع مشکلات مرتبط با مغز را نشان میدهد، تست qEEG به بیمار در جهت بهبود عملکرد مغز کمک کرده و نشان میدهد که کدام بخش از مغز به تقویت نیاز دارد. با توجه به نتایج نقشهبرداری مغز، بهرهگیری از تکنیک نوروفیدبک میتواند به بهبود عملکرد مغز در فرآیند یادگیری کمک کند. بنابراین، پزشک میتواند برای دستیابی به نتایج مورد نظر، برنامهای برای تقویت عملکرد مغز طراحی کند.
نکات قابل توجه در پیش از انجام آزمایش نقشه مغزی
برای آن که فعالیت مغزی به شکلی کاملاً صحیح ثبت شود توصیه می شود پیش از مراجعه به مرکز نقشه برداری مغزی حتماً نکات زیر را رعایت کنید:
- موهای خود را به خوبی با شامپو و بدون نرم کننده بشویید و بعد به خوبی آن ها را خشک کنید.
- بهتر است روی موهای شما هیچ نوع واکس مو، اسپری، ژل و روغن مو نباشد.
- زمان مراجعه به مرکز نقشه برداری مغز، بهتر است روی پیشانی شما کرم پودر یا هر نوع کرم چربی نباشد.
- دست کم 6 ساعت قبل از رفتن به کلینیک نقشه مغز از مصرف الکل یا مواد مخدر تفریحی خودداری نمایید.
- 3 تا 4 ساعت قبل، مصرف نوشیدن های کافئین دار مثل قهوه، نوشابه و نوشیدنی های انرژی زا را قطع کنید.
- در صورتی که هر نوع دارویی مصرف می کنید حتماً مصرف آن ها را طبق روال همیشگی ادامه دهید.
- به هیچ عنوان زمان اجرای نقشه مغزی نباید احساس گرسنگی داشته باشید یا غذاهای قندی مصرف کنید.
- حتما پیش از زمان تست نقشه مغزی به خوبی استراحت داشته باشید تا بی خوابی باعث اذیت شما و نیز عدم ثبت مطلوب نقشه مغزی نشود.
نکات قابل ذکر پس از اتمام آزمایش نقشه مغزی
- بعد از اتمام نقشه برداری مغزی، الکترودها از روی سر برداشته می شوند و پوست شما به خوبی تمیز خواهد شد.
- بعد از این آزمایش احتمالا کمی موهای شما حالت چسبناک و کثیف خواهد داشت که به راحتی با یک بار شستن این چسبندگی از بین می رود.
- این آزمایش هیچ خطری نخواهد داشت و برای همین بعد از آزمایش نیازی نیست که مورد مراقبت خاصی قرار بگیرید. از
- این رو شما می توانید زندگی روتین خود را از سر بگیرید.
- این آزمایش از نوع سیستمی است و برای همین شما خیلی زود می توانید بعد از اتمام آزمایش نتیجه آن را دریافت کنید تا پزشک آن را بررسی کند.
